क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले – स्त्री शिक्षणाच्या अग्रगामी आणि समाजसुधारक
भारताच्या इतिहासात स्त्री शिक्षण आणि सामाजिक सुधारणा या क्षेत्रांत क्रांतिकारक कामगिरी बजावणाऱ्या स्त्रियांची नावे घेताना क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले यांच्या नावाशिवाय कोणतीही यादी पूर्ण होत नाही.
त्यांचं आयुष्य हे दलित आणि स्त्रियांच्या शिक्षणाच्या हक्कासाठी आणि जातीयतेच्याविरुद्ध लढाईतच व्यतीत झाले.
त्यांचे कार्य एवढे खंबीर आणि प्रेरणादायी होते की, आजही त्या आदर्श शिक्षिका आणि समाजसुधारक म्हणून गौरवल्या जातात.
ब्रिटिश राजवटीच्या काळात जन्मलेल्या सावित्रीबाईंनी जातीभेद, बालविवाह आणि स्त्रीशिक्षणावरील निर्बंध यांसारख्या सामाजिक गुलामगिरीविरोधात आयुष्यभर अथक परिश्रम केले.
सुरुवातीचे जीवन आणि शिक्षण –
सावित्रीबाई यांचा जन्म 3 जानेवारी 1831 रोजी सातारा जिल्हयाच्या नायगाव येथे झाला. संपूर्ण महाराष्ट्रात ३ जानेवारी हा दिवस बालिका दिन व महिला मुक्ती दिन म्हणून साजरा केला जातो .
त्यांचे वडील खंडोजी नाईक हे शेतकरी आणि आई लक्ष्मीबाई होत्या.
सावित्रीबाई जन्मापासूनच अस्पृश्यतेच्या चपटीखाली वाढल्या होत्या .
त्यांचे लहानपणीच लग्न लावण्यात आले, पण त्यांचे पती ज्योतिबा फुले यांनी सावित्रीबाईंच्या शिक्षणासाठी प्रोत्साहन दिले.
त्यामुळे सावित्रीबाईंनी ज्योतिबाच्या सहकार्याने शिक्षण घेतले आणि महिलांसाठी शाळा चालू करण्याचे ध्येय निश्चित केले.
ज्योतिबा स्वतः शिक्षक होते आणि त्यांनी त्यांच्या पत्नीलाही साक्षर बनवायचा निर्धार केला.
सावित्रीबाई फुले यांचे योगदान आणि सामाजिक कार्य –
स्त्री शिक्षणाची चळवळ –
त्या काळात स्त्रियांना शिक्षण देणे हे खूप मोठे आव्हान होते. जातीयतेमुळे दलित स्त्रियांना शिक्षणासाठी अनेक अडथळे येत होते.
1848 मध्ये सावित्रीबाई आणि ज्योतिबा यांनी पुण्यात पहिली मुलींची शाळा स्थापन केली.
त्या काळात मुलींना शिकवण देण्याची प्रथा नव्हती आणि या कार्यामुळे समाजाकडून त्यांना तीव्र विरोध मिळाला. त्यांच्यावर दगड,चिखल फेकले जात होते, पण सावित्रीबाईंनी हार मानली नाही.
त्यांनी मुलींना शिक्षण देण्याचे महत्त्व लोकांमध्ये पटवून दिले.
त्यांनी मुलींना वाचणे, लिहिणे, हिशेब आणि धार्मिक शास्त्र यांचे शिक्षण दिले.
1852 मध्ये त्यांनी अस्पृश्य मुलींसाठी दुसरी शाळा सुरू केली.
या शाळेमुळे अस्पृश्यांना शिक्षणाचा हक्क मिळाला आणि सामाजिक स्तरोन्नतीसाठी मार्ग खुला झाला.
सावित्रीबाईंनी स्वतः अस्पृश्य मुलींना शिकवण दिली आणि त्यांच्यात आत्मविश्वास निर्माण केला.
सावित्रीबाई फुले यांनी स्त्री शिक्षण आणि स्त्री स्वातंत्र्यासाठी आपले संपूर्ण आयुष्य समर्पित केले.
बालविवाह विरोध –
बालविवाह प्रथेमुळे मुलींचे शिक्षण आणि विकास खुंटला जात असल्याचे लक्षात घेऊन सावित्रीबाईंनी या प्रथेविरोधातही मोहीम चालवली.
त्यांनी मुलींच्या शिक्षणासाठी आणि बालविवाह रोखण्यासाठी जनजागृती केली.
त्यांनी बालविवाह करवून दिलेल्या मुलींना आश्रय देऊन सांभाळले आणि त्यांना स्वावलंबी बनवण्यासाठी प्रयत्न केले.
विधवा पुनर्विवाह –
त्या काळात विधवांची दुर्दशा होती.
त्यांना कुटुंबातून बहिष्कृत केले जात होते आणि समाजात त्यांच्यावर विविध अत्याचार होत होते.
या स्थितीचा अंत करण्यासाठी सावित्रीबाईंनी विधवांसाठी आश्रम स्थापन केले.
विधवांना शिक्षण देऊन त्यांना समाजात पुन्हा मान्यता मिळवून देण्यासाठी त्यांनी काम केले.
लेखन –
सावित्रीबाई फुले या एक उत्तम लेखिका होत्या. त्यांनी अनेक पुस्तके आणि कविता लिहिल्या.
त्यांची प्रमुख पुस्तके म्हणजे “काव्यफुले” (1854), “बावनकाशी सुबोध रत्नाकर” (1892), आणि “जा, शिक्षण मिळवा” (1850).
“काव्यफुले” ही सावित्रीबाई फुले यांची पहिली कवितासंग्रह आहे. या कवितासंग्रहात सामाजिक समस्यांवर आधारित कविता आहेत.
“बावनकाशी सुबोध रत्नाकर” ही एक शिक्षणात्मक पुस्तक आहे. या पुस्तकात इतिहास, भूगोल, विज्ञान, नीतिशास्त्र इत्यादी विषयांचे सरळ आणि सोप्या भाषेत वर्णन केले आहे.
“जा, शिक्षण मिळवा” ही एक कविता आहे. या कवितेमध्ये सावित्रीबाई फुले यांनी वंचित लोकांना शिक्षण घेण्याचे आवाहन केले आहे.
सावित्रीबाई फुले यांचे कार्य भारताच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचे कार्य आहे. त्यांनी भारतात स्त्री शिक्षण आणि स्त्री स्वातंत्र्यासाठी एक नवीन मार्ग दाखवला. त्या एक प्रेरणादायी व्यक्ती होत्या.
सावित्रीबाई फुले यांनी केवळ स्त्री शिक्षणावरच लक्ष केंद्रित केले नाही, तर त्यांनी समाजातील इतर अन्याय्य प्रथांविरुद्धही आवाज उठवला.
त्यांनी बालविवाह, विधवा पुनर्विवाह, सती प्रथा यासारख्या प्रथांवर टीका केली आणि त्यांच्या निर्मूलनासाठी प्रयत्न तर केलेच पण त्याबरोबरच त्यांनी अस्पृश्यता दूर करण्यासाठीही लढा दिला आणि दलित लोकांच्या हक्कांसाठी उभरल्या.
त्यांचे कार्य खूपच कठीण होते, पण त्यांनी धीर आणि धैर्याने त्यांचे ध्येय साध्य करण्यासाठी प्रयत्न केले.
1897 मध्ये प्लेगची साथ आल्यावर त्यांनी प्लेगची लागण झालेल्या लोकांसाठी काम केले आणि त्यातच त्यांनाही प्लेगची लागण झाल्यामुळे 10 मार्च 1897 रोजी त्यांचा मृत्यू झाला.
सावित्रीबाई फुले यांचे योगदान भारताच्या इतिहासात एक अमूल्य ठेवा आहे. त्यांचे कार्य भारतातील स्त्री शिक्षण आणि स्त्री स्वातंत्र्य चळवळीसाठी प्रेरणादायी आहे.