पुरंदर किल्ल्याचा गौरवशाली इतिहास (The Glorious History of Purandar Fort)
सह्याद्रीच्या रांगेत वसलेला पुरंदर किल्ला हा भारताच्या गौरवशाली इतिहासात आणि महाराष्ट्राच्या स्वातंत्र्यलढ्यात महत्वपूर्ण भूमिका बजावलेला किल्ला आहे.
पुणे जिल्ह्यातील सासवडच्या नजीक, सह्याद्रीच्या डोंगर रांगेत उंचावस्थानी वसलेला पुरंदर किल्ला हा महाराष्ट्राच्या इतिहासात आणि वास्तुकलात्मक वैभवात अविस्मरणीय स्थान राखतो.
किल्ल्याचा इतिहास (History of the Fort)-
पुराणात्मक उल्लेख (Mythological Reference)– पुराणांनुसार या डोंगराचे नाव “इंद्रनील पर्वत” होते. असे मानतात कि हनुमान सीतेला शोधत असताना त्यांनी द्रोणागिरी पर्वत उचलले होते आणि त्याचा काही भाग खाली पडला होता, तोच हा इंद्रनील पर्वत आहे.
बहामनी काळ (Bahmani Era)– बहामनी सल्तनत च्या काळात इ.स. 14 व्या शतकात बीदरच्या चंद्रसंपत देशपांडे यांनी हा किल्ला बांधला. त्यानंतर किल्ल्याच्या पुनर्निर्माणाचे काम महादजी नीलकंठ देशपांडे यांनी केले.
विविध राजवटी (Different Rulers)– त्यानंतर निजामशाही, आदिलशाही आणि मराठा साम्राज्य यांच्या अधिपत्याखाली हा किल्ला राहिला.
छत्रपती शिवाजी महाराज (Chhatrapati Shivaji Maharaj)– इ.स. 1646 मध्ये किशोरवयीन वयात असताना छत्रपती शिवाजी महाराजांनी हा किल्ला जिंकून घेतला आणि त्यांनी किल्ल्याचे नाव “पुरंदर” ठेवले. हा किल्ला त्यांच्यासाठी मोक्याचा लष्करी तळ होता.
पुरंदरचा तह (Treaty of Purandar)– इ.स. 1665 मध्ये औरंगजेबाच्या मोहिमेमुळे पुरंदरचा तह झाला. या तहानुसार शिवरायांना काही प्रदेश गुप्ते करावे लागले. मात्र, हा तह अल्पकालीन होता आणि शिवरायांनी पुन्हा स्वराज्य विस्तार केला.
छत्रपती संभाजी महाराज (Chhatrapati Sambhaji Maharaj)– छत्रपती संभाजी महाराजांचा जन्म हा पुरंदर किल्ल्यावरच झाला.
पुरंदर किल्ल्याची वैशिष्ट्ये (Special Features of Purandar Fort)
- पुरंदर किल्ला हा एक मजबूत किल्ला असून तो डोंगराच्या माथ्यावर बांधलेला आहे.
- किल्ल्याला तटबंदी, बुरुज, दरवाजे आणि खांद्या आहेत.
- किल्ल्याच्या आत मोठी शिबंदी राहू शकते. अन्नधान्य आणि युद्धसामग्री साठवण्यासाठी पुरेसे गोदाम होते.
- किल्ल्याच्या सर्व बाजूंची जवळपासची परीसराची बारकाईने नजर ठेवता येते.
सह्याद्रीच्या रांगेवर उंचावस्थानी भागात वसलेला पुरंदर किल्ला त्याच्या वैशिष्ट्यपूर्ण बांधणीमुळे आणि इतिहासामुळे प्रसिद्ध आहे. चला तर जाणून घेऊया या गौरवशाली किल्ल्याची काही वैशिष्ट्ये –
- मजबूत संरचना (Strong Structure)– पुरंदर हा डोंगराच्या माथ्यावर बांधलेला एक भक्कम किल्ला आहे. त्याच्या बांधकामात खडकांचा मोठ्या प्रमाणात वापर केला गेला आहे.
- तटबंदी आणि संरक्षण व्यवस्था (Fortifications and Defense System)– किल्ल्याला भव्य तटबंदी आहे. या तटबंदीवर बुरुज (watchtowers) बांधलेले असून त्यावर सतत पहारेदार असत. शत्रूंच्या हालचालींवर लक्ष ठेवण्यासाठी ही व्यवस्था उपयुक्त होती. तटबंदीवर तोफा ठेवण्याची जागा देखील आहे.
- दरवाजे आणि खांदे (Gates and Trenches)– किल्ल्याला मजबूत मुख्य दरवाजा आणि गुप्त दरवाजा आहे. गरजेनुसार बाहेर पडण्यासाठी किंवा गुप्त हेरगिरी करण्यासाठी या गुप्त दरवाजाचा वापर केला जात होता. शत्रूंचा हल्ला झेलण्यासाठी किल्ल्याच्या बाहेर खंदक (trenches) खोदलेले आहेत.
- आतील बांधकाम (Internal Structures)– किल्ल्याच्या आत मोठी शिबंदी राहू शकते अशी व्यवस्था आहे. सैनिकांच्या राहण्याची जागा, अन्नधान्याची गोदामे, युद्धसामग्री साठवण्याची ठिकाणे आणि पाण्याच्या टाक्या यांचा समावेश होतो.
- रणनीतिक महत्त्व (Strategic Importance)– पुरंदर किल्ला सह्याद्रीच्या डोंगररांगेत असल्यामुळे आसपासच्या प्रदेशाची नजर ठेवण्यासाठी आणि शत्रूंच्या आक्रमणापासून स्वराज्याचे संरक्षण करण्यासाठी रणनीतिकदृष्ट्या अतिशय महत्वाचा होता.
- ऐतिहासिक ठिकाणे (Historical Places)– किल्ल्याच्या आत अनेक ऐतिहासिक ठिकाणे आहेत. जसे –
- शिव मंदिर (Shiva Temple)– हे मंदिर किल्ल्याच्या आवारात असून ते शंकराच्या भक्तांसाठी आस्थास्थान आहे.
- हनुमान मंदिर (Hanuman Temple)– हे मंदिर देखील किल्ल्याच्या आवारात असून हिंदू धर्मीयांची श्रद्धास्थान आहे.
- सोनेरी महाल (Soneri Mahal)– या महालाच्या भग्नावशेष आजही पाहायला मिळतात. इतिहासात या महालाचा वापर राजेशाही परिवाराच्या राहण्यासाठी होत असल्याचे सांगितले जाते.
- निसर्गरम्य सौंदर्य (Scenic Beauty)– पुरंदर किल्ला डोंगराच्या वर असल्यामुळे येथून आसपासच्या निसर्गाचे मनमोहक दृश्य दिसते. डोंगराळ भाग, हिरवळी वनराई आणि खालीलची गावे यांचे विहंगम दृश्य पर्यटकांना आकर्षित करते.
या वैशिष्ट्यपूर्ण बांधणीमुळे आणि इतिहासामुळे पुरंदर किल्ला महाराष्ट्राच्या गौरवशाली वारसाचा एक अविस्मरणीय भाग बनला आहे.
राजमाता जिजाऊ भाषण मराठी
कीबोर्ड विषयी संपूर्ण माहिती
अंतराळवीर माहिती मराठी
पुरंदर किल्ला- इतिहास आणि निसर्गाचे संगम (Purandar – A confluence of History and Nature)
पुरंदर किल्ला हा केवळ ऐतिहासिक स्थळी नसून निसर्गरम्य ठिकाण देखील आहे. इतिहासप्रेमींसाठी आणि निसर्गप्रेमींसाठी हा किल्ला एक आदर्श स्थळ आहे.
पर्यटनासाठी आदर्श स्थळ (Ideal Place for Tourism)
पुरंदर किल्ला हा केवळ ऐतिहासिक स्थळी नसून निसर्गरम्य ठिकाण देखील आहे. इतिहासप्रेमींसाठी आणि निसर्गप्रेमींसाठी हा किल्ला एक आदर्श स्थळ आहे.
पुरंदरला कसे जायचे–
- पुरंदर किल्ला पुणे शहरापासून सुमारे 50 किलोमीटर अंतरावर आहे.
- तुम्ही पुणे ते सासवड बस किंवा टॅक्सीने प्रवास करू शकता आणि तेथून पुरंदर किल्ल्याला जाण्यासाठी दुसरी बस किंवा टॅक्सी घेऊ शकता.
पुरंदरला भेट देण्यासाठी उत्तम वेळ–
- पुरंदरला भेट देण्यासाठी ऑक्टोबर ते मार्च हा उत्तम काळ आहे.
- या काळात हवामान थंड आणि सुखद असते.
पुरंदरला भेट देताना लक्षात ठेवायच्या गोष्टी–
- पुरंदर किल्लाला भेट देण्यासाठी आरामदायी पादत्राणे घाला.
- किल्ल्यावर पुरेसे पाणी आणि हलका पदार्थ सोबत ठेवा.
- किल्ल्यावर सूर्यापासून बचाव करण्यासाठी टोपी आणि सनस्क्रीनचा वापर करा.
- किल्ल्यावरील ऐतिहासिक वस्तू आणि वास्तूंचा ऱ्हास होणार नाही याची काळजी घ्या.
पुरंदर किल्ल्याला भेट देण्याची काही टिपा
- पुरंदर किल्ल्याला भेट देण्यासाठी सकाळी लवकर जाणे चांगले.
- किल्ल्यावर चढताना सावधगिरी बाळगा.
- किल्ल्यावरून कचरा टाकू नका.
- किल्ल्याच्या मालमत्तेची काळजी घ्या.
निष्कर्ष (Conclusion)-
पुरंदर किल्ला हा एक ऐतिहासिक आणि निसर्गरम्य ठिकाण आहे. इतिहासप्रेमी आणि निसर्गप्रेमी दोघांसाठीही हा किल्ला एक उत्तम ठिकाण आहे.