हवामान बदलाचा मुद्दा आज जगभरात चर्चेत आहे, आणि त्यामागे असलेले एक प्रमुख कारण म्हणजे ‘हरितगृह वायूंचे वाढते उत्सर्जन’.
पण हे हरितगृह वायू नेमके आहेत काय? ते वातावरणावर कसा परिणाम करतात? आणि त्यांचे उत्सर्जन कमी करण्यासाठी आपण काय करू शकतो? या प्रश्नांची उत्तरे जाणून आपण हा गंभीर मुद्दा समजून घेऊया.
हरितगृह वायू म्हणजे काय (What are greenhouse gases)?
आपल्या पृथ्वीभोवती एक अदृश्य आवरण आहे, जे आपल्या ग्रहाचे तापमान नियंत्रित करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावते आणि ते ‘हरितगृह वायू’ (Greenhouse gas) नावाने ओळखले जातात.
वातावरणात उपस्थित असलेले हे वायू सूर्यप्रकाशित पृथ्वीपासून येणारी उष्णता अडवतात, त्यामुळे ती उष्णता अंतराळात पूर्णपणे परत जाण्यापासून रोखतात.
म्हणजेच सूर्यापासून येणारी उष्णता पृथ्वीवर पोहोचते, परंतु त्यापैकी काही उष्णता वातावरणातल्या काही वायूंमुळे परावर्तित होऊन पुन्हा पृथ्वीवर येते. या वायूंनाच ‘हरितगृह वायू’ म्हणतात.
त्याची कल्पना एका ग्रीनहाऊससारखी करा जी सूर्यप्रकाश येऊ देतो परंतु उष्णता जास्त जलद बाहेर पडू देत नाही.
हे वायू उष्णतेला राखून ठेवण्याचे काम करतात.
पण या वायूंचे वाढते प्रमाण उष्णता वाढवते आणि ‘असंतुलित हरितगृह परिणाम’ निर्माण करते, ज्यामुळे हवामान बदल आणि त्याचे गंभीर परिणाम दिसून येतात.
हरितगृह वायू (HGV) हे पृथ्वीच्या वातावरणातील विशेष वायू आहेत जे सूर्याच्या प्रकाशातील अवरक्त किरणांना रोखून पृथ्वीला उबदार ठेवतात.
हा परिणाम आपल्याला आवश्यक असतो, कारण हे वायूच नसले तर पृथ्वी बर्फाच्छादित राहील.
पण जेव्हा हे वायू जास्त प्रमाणात वाढतात, तेव्हा पृथ्वी अतिशय उष्ण होते आणि त्यामुळे असंतुलित हरितगृह परिणाम निर्माण होतो.
मुख्य हरितगृह वायू आणि त्यांचे स्रोत (Major greenhouse gases and their sources) –
- कार्बन डाय ऑक्साईड (CO₂) – औद्योगिक क्रियाकलाप, जीवाश्म इंधन वापर, वनतोड यांमुळे CO₂चे प्रमाण वाढले आहे.
- मिथेन (CH₄) – शेती, पशुधन, गॅस आणि तेल उत्पादन यांच्यामुळे मिथेन उत्सर्जित होते.
- नायट्रस ऑक्साईड (N₂O) – खत वापर आणि औद्योगिक प्रक्रिया यांमुळे N₂Oचे उत्सर्जन होते.
- फ्लोरोकार्बन्स (CFCs) – रेफ्रिजरेटर आणि एरोसॉल सारख्या उत्पादनांमुळे CFCs येतात.
हरितगृह वायूंचे प्रकार (Types of Greenhouse Gases) –
हरितगृह वायूंचे अनेक प्रकार आहेत, परंतु मुख्य प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत –
1. कार्बन डायऑक्साइड (CO2) – हे सर्वात प्रमुख हरितगृह वायू आहे. जीवाश्म इंधन जळणे, जंगलतोड आणि मातीची धूप यांसारख्या मानवी क्रियाकलापांमुळे CO2 उत्सर्जन वाढत आहे.
2. मिथेन (CH4) – हे दुसरे सर्वात प्रमुख हरितगृह वायू आहे.
हा CO2 पेक्षा 25 पट जास्त शक्तिशाली हरितगृह वायू आहे. शेती, कचरा व्यवस्थापन आणि जीवाश्म इंधन उत्पादन यांसारख्या स्त्रोतांकडून मिथेन उत्सर्जित होतो.
3. नायट्रस ऑक्साईड (N2O) – हे तिसरे सर्वात प्रमुख हरितगृह वायू आहे.
हा CO2 पेक्षा 298 पट जास्त शक्तिशाली हरितगृह वायू आहे.
शेती, औद्योगिक प्रक्रिया आणि कचरा व्यवस्थापन यांसारख्या स्त्रोतांकडून नायट्रस ऑक्साईड उत्सर्जित होतो.
4. ओझोन (O3) – हे वायुमंडलाच्या वरच्या थरात (स्ट्रॅटोस्फीयर) आढळते आणि सूर्याच्या हानिकारक किरणोत्सर्गापासून पृथ्वीचे रक्षण करते.
तथापि, जमिनीच्या पातळीवर (Troposphere )ओझोन हे एक हरितगृह वायू आहे.
वाहतूक, उद्योग आणि ऊर्जा उत्पादन यांसारख्या स्त्रोतांकडून ओझोन उत्सर्जित होतो.
5. पाण्याची बाष्प (H2O) – हे सर्वात प्रचंड हरितगृह वायू आहे. नैसर्गिक आणि मानवनिर्मित दोन्ही स्त्रोतांकडून पाण्याची बाष्प उत्सर्जित होते.
ज्वालामुखी, नैसर्गिक वाष्पीभवन आणि मानवी क्रियाकलापांमुळे पाण्याची बाष्प उत्सर्जित होतो.
या मुख्य प्रकारांव्यतिरिक्त, इतर अनेक वायू आहेत जे हरितगृह प्रभावात योगदान देतात.
यामध्ये फ्लोरिनेटेड वायू, सल्फर हेक्साफ्लोराईड (SF6) आणि हायड्रोफ्लोरोकार्बन (HFCs) यांचा समावेश होतो.
हरितगृह वायूंचे प्रमाण वाढणे हे जागतिक तापमानवाढ आणि हवामान बदलाचे प्रमुख कारण आहे.
हवामान बदलाचे परिणाम जगभरात आधीच जाणवत आहेत.
यामध्ये समुद्र पातळी वाढणे, अधिक तीव्र हवामान घटना आणि वनस्पती आणि प्राणी जीवनात बदल यांचा समावेश होतो.
हरितगृह वायू उत्सर्जन कमी करण्यासाठी आणि हवामान बदलाचा सामना करण्यासाठी अनेक गोष्टी केल्या जाऊ शकतात.
यामध्ये नूतनीकरणीय ऊर्जा स्त्रोतांचा वापर करणे, ऊर्जा कार्यक्षमता सुधारणे, जंगले संरक्षित करणे आणि हरितगृह वायू उत्सर्जन कमी करणार्‍या धोरणांना समर्थन देणे यांचा समावेश होतो.
हरितगृह वायूंचे परिणाम (Effects of Greenhouse Gases) –
हरितगृह वायू हे वातावरणातील उष्णता अडकवतात, ज्यामुळे पृथ्वीचे तापमान वाढते.
यालाच “वैश्विक तापमानवाढ” म्हणतात.
वैश्विक तापमानवाढीमुळे अनेक गंभीर परिणाम होत आहेत, त्यापैकी काही खालीलप्रमाणे आहेत –
1. समुद्र पातळी वाढणे –
वातावरणातील तापमान वाढल्यामुळे ध्रुवीय प्रदेशातील बर्फ वितळतो आणि समुद्राची पातळी वाढते.
यामुळे किनारपट्टीतील भागात पूर आणि भूस्खलन यांसारख्या समस्या निर्माण होतात.
2. तीव्र हवामान घटना –
वैश्विक तापमानवाढीमुळे वादळे, पूर, दुष्काळ आणि जंगलातील आग यांसारख्या तीव्र हवामान घटनांची वारंवारता आणि तीव्रता वाढते.
3. वनस्पती आणि प्राणी जीवनात बदल –
हवामान बदलामुळे अनेक वनस्पती आणि प्राणी प्रजातींवर नकारात्मक परिणाम होतो.
काही प्रजाती नवीन वातावरणात जुळवून घेण्यास असमर्थ ठरतात आणि नामशेष होण्याचा धोका वाढतो.
4. मानवी आरोग्यावर परिणाम –
हवामान बदलामुळे उष्णतेच्या लाटा, श्वसनाचे आजार,मानसिक आरोग्यावरील परिणाम आणि संसर्गजन्य रोगांचा प्रसार वाढतो.
5. कृषीवर परिणाम –
हवामान बदलामुळे पावसाचे प्रमाण आणि वितरण बदलते, ज्यामुळे शेतीवर नकारात्मक परिणाम होतो.
पिकांची उत्पादकता कमी होते आणि अन्नधान्याच्या टंचाईचा धोका वाढतो.
6. आर्थिक आणि सामाजिक परिणाम –
हवामान बदलामुळे पूर, दुष्काळ आणि इतर आपत्तींमुळे मोठ्या प्रमाणात आर्थिक नुकसान होते.
लोकांना विस्थापित होण्यास भाग पाडले जाते आणि सामाजिक अस्थिरता निर्माण होते.
हरितगृह वायूंचे परिणाम कमी करण्यासाठी आपण काय करू शकतो (What can we do to reduce the effects of greenhouse gases)?
- जीवाश्म इंधनाचा वापर कमी करणे आणि नूतनीकरणीय ऊर्जा स्त्रोतांचा वापर वाढवणे.
- ऊर्जा कार्यक्षमता सुधारणे आणि ऊर्जा वाचवणे.
- जंगलतोड थांबवणे आणि वृक्षारोपण करणे.
- सार्वजनिक वाहतूक, सायकल चालवणे आणि चालणे यांसारख्या पर्यायी वाहतूक साधनांचा वापर करणे.
- आपल्या जीवनशैलीत बदल करून आपले कार्बन फूटप्रिंट कमी करणे.
हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन कमी करण्यासाठी आपण अनेक गोष्टी करू शकतो.
अजून काही महत्वाच्या गोष्टी खाली सविस्तर दिल्या आहेत –
1. ऊर्जा वापर कमी करा –
- घरात आणि व्यवसायात ऊर्जा कार्यक्षम उपकरणे आणि तंत्रज्ञान वापरा.
- वीज आणि गॅसचा वापर कमी करा.
- सार्वजनिक वाहतूक, सायकल चालवणे किंवा चालणे यांसारख्या पर्यायी वाहतूक साधनांचा वापर करा.
2. नूतनीकरणीय ऊर्जा स्त्रोतांकडे जा –
- सौर ऊर्जा, पवन ऊर्जा आणि जलविद्युत यांसारख्या नूतनीकरणीय ऊर्जा स्त्रोतांचा वापर करा.
- जीवाश्म इंधनावर अवलंबून राहणे कमी करा.
3. वृक्षारोपण करा –
- वृक्षे कार्बन डाय ऑक्साईड शोषून घेतात आणि वातावरणातील ऑक्सिजन वाढवतात.
- आपल्या घराभोवती, आपल्या समुदायात आणि जंगलात झाडे लावा.
4. शाश्वत जीवनशैली निवडा –
- कमी मांस खाणे, पुनर्वापर आणि रीसायकलिंग यांसारख्या शाश्वत जीवनशैली निवडा.
- आपल्या दैनंदिन जीवनात प्लास्टिकचा वापर कमी करा.
5. इतरांना शिक्षित करा –
- हरितगृह वायू आणि हवामान बदलाच्या परिणामांबद्दल इतरांना शिक्षित करा.
- त्यांना आपल्यासोबत कारवाई करण्यास प्रोत्साहित करा.
6. सरकार आणि उद्योग काय करू शकतात –
- हरितगृह वायू उत्सर्जन कमी करण्यासाठी कठोर धोरणे आणि नियम लागू करणे .
- नूतनीकरणीय ऊर्जा आणि ऊर्जा कार्यक्षमतेमध्ये गुंतवणूक करणे .
- हरितगृह वायू उत्सर्जन कमी करण्यासाठी उद्योगांना प्रोत्साहन देणे .
हरितगृह वायूंचे परिणाम हे एक गंभीर आव्हान आहे आणि त्याचा सामना करण्यासाठी आपण सर्वांनी मिळून काम करणे आवश्यक आहे.
आपण लहान लहान बदल करूनही मोठा फरक घडवून आणू शकतो .
हरितगृह वायू कसे कार्य करतात (How do greenhouse gases work)?
हरितगृह वायूंचे कार्य खालीलप्रमाणे आहे –
1. सूर्यप्रकाश पृथ्वीवर पोहोचतो. सूर्यप्रकाश ऊर्जेचा एक प्रकार आहे जो विद्युत चुंबकीय लहरींच्या स्वरूपात प्रवास करतो.
2. सूर्यप्रकाश पृथ्वीच्या वातावरणातून प्रवास करतो. वातावरणातील वायू आणि कण सूर्यप्रकाशाच्या काही भागाचे शोषण आणि विखुरले करतात.
3. काही सूर्यप्रकाश पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर पोहोचतो. जेव्हा सूर्यप्रकाश पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर पोहोचतो तेव्हा तो जमीन, पाणी आणि वनस्पतींद्वारे शोषला जातो.
4. पृथ्वी उष्णता बाहेर टाकते. पृथ्वीने शोषलेली उष्णता अवरक्त किरणोत्सर्गाच्या स्वरूपात अंतराळात परत जाते.
5. हरितगृह वायू उष्णता अडकवतात. हरितगृह वायू वातावरणातील अवरक्त किरणोत्सर्गाचा काही भाग शोषून घेतात. ही उष्णता वातावरणात अडकते आणि पृथ्वीचे तापमान वाढवते.
कार्बन डाय ऑक्साईड ला हरितगृह वायू का म्हणतात (Why is carbon dioxide called a greenhouse gas)?
कार्बन डाय ऑक्साईड ला हरितगृह वायू का म्हणतात कारण –
कार्बन डाय ऑक्साईड अवरक्त किरणोत्सर्ग शोषून घेते. शास्त्रज्ञांनी प्रयोगशाळेत दाखवून दिले आहे की CO2 अतिरिक्त किरणोत्सर्ग शोषून घेते.
वातावरणातील CO2 चे प्रमाण वाढत आहे. शास्त्रज्ञांनी मोजले आहे की वातावरणातील CO2 चे प्रमाण गेल्या शतकात 40% ने वाढले आहे.
पृथ्वीचे तापमान वाढत आहे. शास्त्रज्ञांनी मोजले आहे की पृथ्वीचे सरासरी तापमान गेल्या शतकात 1°C ने वाढले आहे.
कार्बन डाय ऑक्साईडचे उत्सर्जन कमी करण्याचे मार्ग –
जीवाश्म इंधनावरील आपली अवलंबित्व कमी करा. जीवाश्म इंधन जळणे हे CO2 उत्सर्जनाचे मुख्य स्त्रोत आहे.
नूतनीकरणीय ऊर्जा स्त्रोतांकडे जा. सौर आणि पवन ऊर्जा यासारख्या नूतनीकरणीय ऊर्जा स्त्रोत CO2 उत्सर्जन करत नाहीत.
ऊर्जा कार्यक्षमता सुधारा. आपण आपल्या घरे आणि व्यवसायांमध्ये ऊर्जा अधिक कार्यक्षमतेने वापरून CO2 उत्सर्जन कमी करू शकतो.
वृक्षारोपण करा. झाडे वातावरणातील CO2 शोषून घेतात.
कार्बन डाय ऑक्साईड हे हवामान बदलासाठी एक प्रमुख कारण आहे.
CO2 चा परिणाम कमी करण्यासाठी आपण सर्वांनी मिळून काम करणे आवश्यक आहे.
ग्लोबल वार्मिंगसाठी सर्वाधिक जबाबदार कोणता वायू आहे ?
जागतिक तापमानवाढीसाठी सर्वाधिक जबाबदार हरितगृह वायू म्हणजे कार्बन डायऑक्साइड (CO2) आहे.
मानवी क्रियाकलापांमुळे वातावरणात CO2 चे प्रमाण वाढले आहे, ज्यामुळे पृथ्वीचे तापमान वाढले आहे.
कार्बन डायऑक्साइड (CO2) मध्ये जागतिक तापमान वाढीची क्षमता सर्वात जास्त आहे .
युनायटेड नेशन्स फ्रेमवर्क कन्व्हेन्शन ऑन क्लायमेट चेंज (UNFCCC) अंतर्गत हरितगृह वायू कोणते आहे (What is a greenhouse gas under the United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC))?
युनायटेड नेशन्स फ्रेमवर्क कन्व्हेन्शन ऑन क्लायमेट चेंज (UNFCCC) अंतर्गत हरितगृह वायू खालीलप्रमाणे आहेत –
- कार्बन डायऑक्साइड (CO2)
- मिथेन (CH4)
- नायट्रस ऑक्साईड (N2O)
- सल्फर हेक्साफ्लोराईड (SF6)
- हायड्रोफ्लोरोकार्बन (HFCs)
- पर्फ्लोरोकार्बन (PFCs)
हे वायू वातावरणात उष्णता अडकवतात , ज्यामुळे पृथ्वीचे तापमान वाढते. याला हरितगृह परिणाम (Greenhouse effect) म्हणतात.
UNFCCC हा एक आंतरराष्ट्रीय करार आहे ज्याचा उद्देश वातावरणातील हरितगृह वायूंचे प्रमाण स्थिर करणे आहे जे हवामान प्रणालीमध्ये धोकादायक मानववंशीय हस्तक्षेप रोखेल.
UNFCCC च्या 195 पक्ष आहेत, ज्यात सर्व संयुक्त राष्ट्र सदस्य देशांचा समावेश आहे.
करारावर 1992 मध्ये रिओ डी जनेरिओ येथे पृथ्वी शिखर परिषदेत स्वाक्षरी करण्यात आली आणि 1994 मध्ये ती लागू झाली.
UNFCCC चे मुख्य उद्दिष्ट खालीलप्रमाणे आहेत –
- वातावरणातील हरितगृह वायूंचे प्रमाण स्थिर करणे जे हवामान प्रणालीमध्ये धोकादायक मानववंशीय हस्तक्षेप रोखणे.
- विकसनशील देशांना हवामान बदलाच्या प्रतिकूल परिणामांशी जुळवून घेण्यास मदत करणे.
UNFCCC अंतर्गत, पक्षांनी त्यांच्या हरितगृह वायू उत्सर्जनावर राष्ट्रीय क्रिया योजना विकसित आणि अंमलात आणण्यास सहमती दर्शविली आहे.
पक्षांनी नियमितपणे त्यांच्या प्रगतीची अहवाल देण्यासही सहमती दर्शविली आहे.
UNFCCC कने हवामान बदलाच्या समस्येवर उपाययोजना करण्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण आंतरराष्ट्रीय मंच प्रदान केला आहे.
तथापि, काही समीक्षकांनी असा युक्तिवाद केला आहे की करार पुरेसा महत्वाकांक्षी नाही आणि हरितगृह वायू उत्सर्जन कमी करण्यासाठी अधिक प्रयत्न करण्याची आवश्यकता आहे.
Global warming हे Greenhouse effect पेक्षा वेगळे कसे आहे (How is global warming different from greenhouse effect)?
हवामान तापमानवाढ (global warming) आणि हरितगृह परिणाम (greenhouse effect) हे दोन वेगवेगळ्या संकल्पना असल्या तरी त्या एकमेकांशी जवळीक साधतात .
हवामान तापमानवाढ (global warming) आणि हरितगृह परिणाम (greenhouse effect) यांच्यातील फरक समजून घेण्यासाठी हे लक्षात ठेवा –
हरितगृह परिणाम (greenhouse effect) –
- ही वातावरणातील एक नैसर्गिक घटना आहे.
- पृथ्वीकडून परावर्तित होणारी काही उष्णता हरितगृह वायू (जसे की CO2) वातावरणात अडकवतात.
- यामुळे पृथ्वी रहण्यायोग्य आहे – जिथे तापमान अतिशय थंड किंवा गरम नाही.
हवामान तापमानवाढ (global warming) –
- ही मानवी क्रियाकलापांमुळे वातावरणातील हरितगृह वायूंचे प्रमाण वाढल्यामुळे होणारी समस्या आहे.
- जीवाश्म इंधन जळणे, जंगलतोड आणि शेती यांसारख्या मानवी क्रियाकलापांमुळे अतिरिक्त हरितगृह वायू वातावरणात सोडले जातात.
- यामुळे उष्णता अडकण्याची क्षमता वाढते आणि पृथ्वीचे सरासरी तापमान वाढते.
हरितगृह परिणाम (greenhouse effect) आणि हवामान तापमानवाढ (global warming) फरक –
- हरितगृह परिणाम ही नैसर्गिक प्रक्रिया आहे, तर हवामान तापमानवाढ ही मानवी क्रियाकलापांमुळे होणारी परिस्थिती आहे.
- हरितगृह परिणाम पृथ्वीसाठी आवश्यक आहे, तर हवामान तापमानवाढ ही गंभीर समस्या आहे.
- हरितगृह परिणाम पृथ्वीच्या वातावरणात काही विशिष्ट वायूंच्या उपस्थितीमुळे होतो, तर हवामान तापमानवाढ मुख्यत्वे या वायूंच्या प्रमाणात वाढ झाल्यामुळे होते.
सारांश
हरितगृह परिणाम ही एक नैसर्गिक प्रक्रिया आहे जो पृथ्वीवर जीवन शक्य करतो.
हवामान तापमानवाढ ही मानवी क्रियाकलापांमुळे हरितगृह वायूंचे प्रमाण वाढल्यामुळे उद्भवणारी समस्या आहे.
दोन्ही एकमेकांशी संबंधित आहेत – हरितगृह परिणाम हा पाया आहे, तर हवामान तापमानवाढ ही मानवी क्रियाकलापांमुळे त्यात होणारा अतिरिक्त परिणाम आहे.
हवामान बदलाचा सामना करण्यासाठी हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन कमी करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
हे करण्यासाठी आपण अनेक गोष्टी करू शकतो, जसे की नूतनीकरणीय ऊर्जा स्त्रोतांकडे जाणे, ऊर्जा कार्यक्षमता सुधारणे आणि वृक्षारोपण करणे.