पर्यावरण संरक्षण म्हणजे काय (What is environmental protection) ?
पर्यावरण संरक्षण म्हणजे आपल्या आजूबाजूच्या नैसर्गिक वातावरणाचे प्रदूषण, जंगलतोड, हवामान बदल यासारख्या धोक्यांपासून संरक्षण करणे.
ही केवळ आजच्या गरजेची गोष्ट नसून भविष्यातील पिढ्यांसाठी एक टिकाऊ जग तयार करण्याची जबाबदारी आहे.
पर्यावरण संरक्षण का आवश्यक आहे (Why is environmental protection necessary)?
आरोग्य – स्वच्छ हवा, पाणी आणि निरोगी पर्यावरण आपल्या सर्वांच्या आरोग्यासाठी आणि कल्याणासाठी आवश्यक आहे.
प्रदूषणामुळे श्वसनासंबंधी आजार, त्वचारोग, हृदयरोग यासारख्या अनेक आजार वाढतात. पर्यावरणाचे रक्षण केल्याने आपले आरोग्य चांगले राखता येते.
जैवविविधता – आपले पर्यावरण विविध वनस्पती, प्राणी आणि इतर नैसर्गिक घटकांचे घर आहे.
ही जैवविविधता अन्न, औषधे, इंधन आणि इतर संसाधने पुरवते. या विविधतेचे जतन केल्याने भविष्याच्या गरजा पूर्ण केल्या जाऊ शकतात.
हवामान बदल – जागतिक हवामान बदल हा मोठा धोका आहे.
वाहनांचा वापर, जंगलतोड, औद्योगिक धुरावा यामुळे कार्बन उत्सर्जन वाढत असून त्यामुळे हवामान बदल होतो.
पर्यावरण संरक्षण हा या बदलाचा वेग कमी करून आपल्या आणि भविष्यातील पिढ्यांचे रक्षण करण्यासाठी आवश्यक आहे.
आर्थिक विकास – प्रदूषणाचा नियंत्रण, संसाधनांचे योग्य व्यवस्थापन आणि नैसर्गिक संपत्तीचे जतन केल्याने आर्थिक विकास टिकाऊ होतो.
पर्यटन, शेती, वन व्यवसाय यांसारख्या उद्योगांना हे चांगले पर्यावरण गरजेचे असते.
पर्यावरणाच्या धोक्यांचा सामना करण्यासाठी आपण काय करू शकतो (What can we do to combat environmental threats)?
नियम आणि कायदे – प्रदूषण कमी करण्यासाठी, धोकादायक प्रजातींचे संरक्षण करण्यासाठी आणि संसाधनांचे टिकाऊ वापर सुनिश्चित करण्यासाठी नियम आणि कायदे तयार करणे आणि त्यांचे पालन करणे गरजेचे आहे.
उदा. प्लास्टिक वापरावर बंदी, वाहनांच्या उत्सर्जनावर नियंत्रण, प्रदूषित नद्यांची स्वच्छता.
तंत्रज्ञान – पर्यावरण संरक्षणासाठी नवनवीन तंत्रज्ञान महत्त्वाचे आहे.
उदा. सौर ऊर्जा, वारा ऊर्जा, इलेक्ट्रिक वाहने, प्रदूषण कमी करणारी औद्योगिक प्रक्रिया, पाणी शुद्धीकरण तंत्रज्ञान.
शिक्षण आणि जनजागृती – पर्यावरणाच्या समस्यांबद्दल जनजागृती वाढवणे आणि जबाबदार वर्तन प्रोत्साहित करणे गरजेचे आहे.
उदा. पर्यावरण शिक्षण शाळांमध्ये समाविष्ट करणे, वृक्षारोपण मोहिम, कचरा व्यवस्थापन जागरुकता कार्यक्रम.
व्यक्तिगत स्तरावर पर्यावरण संरक्षणासाठी काय करू शकतो ?
- कचरा कमी करणे – प्लास्टिकचा वापर कमी करणे, कचऱ्याचे वर्गीकरण करणे आणि पुनर्वापर करणे, टाकू न भरता वस्तुंचा योग्य वापर करणे या उपायांनी कचरा कमी करता येतो.
- ऊर्जा बचत – उजेड गरजेपेक्षा जास्त न ठेवणे, झटपट दिवा बंद करणे, ऊर्जा बचत करणारे उपकरण वापरणे, वाहनांचा कमी वापर करणे या मार्गांनी ऊर्जा बचत करता येते.
- पाणी बचत – नळ टपकत असल्यास दुरुस्त करणे, आंघोळी कमी वेळा घेणे, वाहन धुण्यासाठी बकेटचा वापर करणे यासारख्या गोष्टी पाणी वाचवण्यासाठी करता येतात.
- वृक्ष लागवड – वृक्ष हवा शुद्ध करतात आणि पर्यावरणाचे संतुलन राखतात. आपल्या आजूबाजूला वृक्ष लावून आणि त्यांची काळजी घेऊन आपण योगदान देऊ शकतो.
- जागरुकता – पर्यावरणाच्या संवर्धनाबद्दल स्वतः जागरुक असण्यासोबत इतरांनाही याबाबत माहिती देऊन जागृती वाढवता येते.
हे काही छोटे उपाय आहेत, पण या छोट्या उपायांची मोठी शक्ती आहे.
पर्यावरणाचे रक्षण हे सामूहिक जबाबदारी आहे.
आपण सर्व मिळून प्रयत्न केल्यास स्वच्छ, निरोगी आणि टिकाऊ पर्यावरण निर्माण करू शकतो.
पर्यावरण संरक्षण करणाऱ्या संस्था आणि त्यांच्या कामाबद्दल माहिती (Information about environmental protection organizations and their work)
भारतात अनेक संस्था पर्यावरण संरक्षणासाठी कार्यरत आहेत.
त्यापैकी काही प्रमुख संस्था आणि त्यांच्या कामाबद्दल थोडक्यात माहिती खाली दिली आहे –
1) केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण मंडळ (CPCB) –
- हे भारतातील सर्वात प्रमुख पर्यावरणीय संस्था आहे.
- प्रदूषण नियंत्रण आणि पर्यावरण संरक्षणासाठी कायदे आणि नियम लागू करणे हे याचे मुख्य कार्य आहे.
- हवा, पाणी, ध्वनी आणि माती प्रदूषणाचे नियंत्रण आणि निरीक्षण करणे.
- उद्योगांना प्रदूषण नियंत्रण उपकरणे बसवण्यास भाग पाडणे.
- प्रदूषणासाठी जबाबदार असलेल्यांना दंड आकारणे.
2) राष्ट्रीय हरित न्यायालय (NGT) –
- पर्यावरणाशी संबंधित प्रकरणांचा त्वरित आणि न्याय्य निकाल देण्यासाठी स्थापन केलेले विशेष न्यायालय.
- प्रदूषण, वन्यजीव संरक्षण, जंगलतोड आणि इतर पर्यावरणीय मुद्द्यांशी संबंधित तक्रारींचे निवारण करते.
- पर्यावरणीय नुकसानीसाठी नुकसानभरपाई देण्याचे आदेश देऊ शकते.
3) पर्यावरण, वन आणि हवामान बदल मंत्रालय (MoEFCC) –
हे भारतातील पर्यावरण आणि वन संसाधनांच्या व्यवस्थापनासाठी जबाबदार मंत्रालय आहे-
- जंगल आणि वन्यजीव संरक्षण आणि व्यवस्थापनासाठी जबाबदार.
- राष्ट्रीय उद्याने आणि अभयारण्ये स्थापित करणे आणि त्यांचे व्यवस्थापन करणे.
- वन्यजीव संरक्षण कायद्याची अंमलबजावणी करणे.
- वनीकरण आणि वृक्षारोपण कार्यक्रम राबवणे.
4) केरळ शास्त्र साहित्य परिषद (KSCSP) –
- विज्ञान आणि पर्यावरण शिक्षणासाठी कार्यरत असलेली स्वयंसेवी संस्था.
- पर्यावरण जागरूकता कार्यक्रम आयोजित करणे.
- शाळांमध्ये पर्यावरण शिक्षण कार्यक्रम राबवणे.
- लोकांना पर्यावरणीय समस्यांवर उपाययोजना करण्यास प्रोत्साहित करणे.
5) WWF-India –
हि एक गैर-सरकारी संस्था (NGO) आहे
- वन्यजीव आणि त्यांच्या अधिवासाचे संरक्षण करण्यासाठी कार्यरत असलेली आंतरराष्ट्रीय संस्था.
- लुप्तप्राय प्रजातींचे संरक्षण आणि संवर्धन.
- जंगलतोड आणि अवैध शिकार रोखण्यासाठी प्रयत्न.
- लोकांमध्ये वन्यजीव संरक्षणाबाबत जागरूकता निर्माण करणे.
6) ग्रीनपीस –
हि एक आंतरराष्ट्रीय पर्यावरण संघटना आहे, जी प्रदूषण, वन्यजीव व्यापार आणि हवामान बदलासारख्या समस्यांवर काम करते.
पर्यावरण संस्थांनी केलेल्या कामाची काही उदाहरणे –
- प्रदूषण नियंत्रण मानके आणि कायदे लागू करणे
- वन्यजीव अभयारण्ये आणि राष्ट्रीय उद्याने स्थापन करणे
- वृक्षारोपण मोहिमा आयोजित करणे
- पर्यावरण शिक्षण आणि जागरूकता कार्यक्रम राबवणे
- हवामान बदल आणि प्रदूषणासारख्या समस्यांवर सरकारला सल्ला देणे
या व्यतिरिक्त, अनेक इतर सरकारी आणि स्वयंसेवी संस्था पर्यावरण संरक्षणासाठी कार्यरत आहेत.
आपणही या संस्थांमध्ये सहभागी होऊन पर्यावरणाचे रक्षण करण्यामध्ये योगदान देऊ शकतो.
पर्यावरण संरक्षण आणि पर्यावरण संवर्धन यांच्यामध्ये काय फरक आहे (What is the difference between environmental protection and environmental conservation)?
पर्यावरण संरक्षण आणि पर्यावरण संवर्धन: त्यांच्यातील सूक्ष्म फरक
पर्यावरण संरक्षण आणि पर्यावरण संवर्धन हे शब्द बहुधा एकच असल्यासारखे वाटतात, परंतु त्यांच्यात सूक्ष्म फरक आहेत.
दोन्हीही नैसर्गिक वातावरणाचे रक्षण करण्याशी संबंधित असले तरी, त्यांच्या दृष्टिकोनात आणि ध्येयांमध्ये काही वेगळेपणा आहे.
पर्यावरण संरक्षण –
- हे सक्रिय आणि हस्तक्षेपकारी आहे.
- हे नैसर्गिक वातावरणाला नुकसानीपासून बचाव होण्यावर भर देते.
- त्यात प्रदूषण कमी करणे, संसाधनांचा जास्तीत जास्त वापर टाळणे आणि नैसर्गिक क्षेत्राचे जतन करणे यासारखे उपाय समाविष्ट असतात.
- हे नैसर्गिक संसाधनांचे टिकाऊ वापर आणि भविष्यातील पिढ्यांसाठी त्यांचे संरक्षण यावर भर देतो.
उदाहरण –
- प्लास्टिक वापरावर बंदी
- प्रदूषण नियंत्रण कायदे
- प्रदूषित नद्यांची स्वच्छता
- वाहनांचे उत्सर्जन नियंत्रण
पर्यावरण संवर्धन –
- हे अधिक निष्क्रिय आणि टिकवणारे आहे.
- हे नैसर्गिक वातावरणाची जतन करण्यावर आणि त्याचे नुकसान रोखण्यावर भर देते.
- त्यात जैवविविधता जतन करणे, प्राकृतिक क्षेत्रांचे संरक्षण करणे आणि नैसर्गिक प्रक्रियांना आहे तसे राहण्यास मदत करणे यासारखे उपाय समाविष्ट असतात.
- हे नैसर्गिक संसाधनांचा संतुलित वापर करून आणि त्यांचे नैसर्गिक स्वरूप जपून ठेवण्यावर भर देतो.
उदाहरण –
- राष्ट्रीय उद्याने आणि अभयारण्यांचे संरक्षण
- वन्यजीवांचे संरक्षण
- स्थानिक वनस्पती आणि प्राण्यांचे संवर्धन
- जमीन आणि पाणी संसाधनांचे टिकाऊ व्यवस्थापन
सारांश-
- पर्यावरण संरक्षण हे नैसर्गिक वातावरणाला नुकसानीपासून बचाव करण्यावर भर देते, तर पर्यावरण संवर्धन हे त्याचे जतन करण्यावर भर देते.
- संरक्षण अधिक सक्रिय आणि हस्तक्षेपकारी असते, तर संवर्धन अधिक निष्क्रिय आणि टिकवणारे असते.
दोन्हीही पर्यावरणाच्या दीर्घकालीन आरोग्यासाठी आवश्यक आहेत आणि एकमेकांच्या पूरक आहेत.
सूक्ष्म फरक उदाहरणाद्वारे समजून घेऊया –
नदी संरक्षण – पर्यावरण संवर्धनाचा दृष्टिकोन नदीच्या पूरग्रस्त क्षेत्राचे संरक्षण करेल,
तर पर्यावरण संरक्षणाचा दृष्टिकोन प्रदूषण कमी करण्यासाठी आणि पाण्याची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी उपाययोजना राबवेल.
जंगल संरक्षण – पर्यावरण संवर्धनाचा दृष्टिकोन जंगलाच्या सीमांचे जसे आहेत तसे राखेल,
तर पर्यावरण संरक्षणाचा दृष्टिकोन जंगलातील आग टाळण्यासाठी आणि जैवविविधता वाढवण्यासाठी प्रयत्न करेल.
एकमेकांना पूरक –
हे महत्त्वाचे आहे की, पर्यावरण संरक्षण आणि पर्यावरण संवर्धन एकमेकांना पूरक आहेत.
पर्यावरण संवर्धनाच्या उपाययोजनांमुळे दीर्घकालीन टिकाऊपणासाठी आधार तयार होतो,
तर पर्यावरण संरक्षणाच्या उपाययोजनांमुळे या टिकाऊपणाची सक्रियपणे रक्षण केले जाते.
उदाहरणार्थ, राष्ट्रीय उद्यानांची स्थापना (पर्यावरण संवर्धन) आणि जंगलातील आग टाळण्यासाठी उपाययोजना (पर्यावरण संरक्षण) यांच्या संयुक्त प्रयत्नांमुळे जंगल आणि त्यातील जैवविविधतेचे संरक्षण होते.
निष्कर्ष (Conclusion) –
पर्यावरण संरक्षण आणि पर्यावरण संवर्धन या दोन्ही संकल्पना महत्त्वाच्या आहेत आणि त्यांचे एकमेकांना पूरक असणारे स्वरूप आपल्या नैसर्गिक वातावरणाचे दीर्घकालीन रक्षण सुनिश्चित करण्यासाठी आवश्यक आहे.