ध्वनी प्रदूषण म्हणजे काय (What is noise pollution)?
ध्वनी प्रदूषण हे अवांछित आणि त्रासदायक आवाजांमुळे होणारे प्रदूषण आहे.
वाहतूक, उद्योग, बांधकाम, सामाजिक कार्यक्रम आणि इतर मानवी क्रियाकलापांमुळे हे होऊ शकते.
ध्वनी प्रदूषणाचे मानवी आरोग्यावर आणि पर्यावरणावर अनेक नकारात्मक परिणाम होऊ शकतात.
ध्वनी प्रदूषणाचे प्रमुख स्त्रोत (Major sources of noise pollution) –
ध्वनी प्रदूषणाचे कारणे –
ध्वनी प्रदूषण हे अवांछित आणि त्रासदायक आवाजांमुळे होणारे प्रदूषण आहे.
हे अनेक स्त्रोतांकडून येऊ शकते, त्यापैकी काही प्रमुख स्त्रोत खालीलप्रमाणे आहेत –
1. वाहतूक –
- वाहनांच्या हॉर्न, सायरन, आणि इंजिनचा आवाज हे ध्वनी प्रदूषणाचे प्रमुख स्त्रोत आहेत.
- शहरांमध्ये, वाहनांची संख्या जास्त असल्यामुळे ध्वनी प्रदूषणाची पातळीही जास्त असते.
- मोठ्या शहरांमध्ये, रेल्वे आणि विमानतळांचा आवाजही ध्वनी प्रदूषणात मोठ्या प्रमाणात योगदान देतो.
2. उद्योग –
- कारखान्यांमधून येणारा यंत्रसामग्रीचा आवाज ध्वनी प्रदूषणाला हातभार लावतो.
- काही उद्योगांमध्ये, धातूकाम, लाकूडकाम, आणि विणकाम यांसारख्या क्रियाकलापांमुळे मोठ्या प्रमाणात आवाज निर्माण होतो.
- उद्योगांमधून निर्माण होणाऱ्या ध्वनी प्रदूषणामुळे कामगारांवर आणि आसपासच्या रहिवाशांवर नकारात्मक परिणाम होतो.
3. बांधकाम –
- बांधकाम कामांमधून येणारा आवाज ध्वनी प्रदूषणाचे मुख्य कारण आहे.
- बांधकाम कामांमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या यंत्रसामग्री, जसे की जेसीबी, पोकलेन, आणि ड्रिल मशीन यांमुळे मोठ्या प्रमाणात आवाज निर्माण होतो.
- बांधकाम कामे सहसा दिवसा आणि रात्रीच्या वेळीही चालतात, ज्यामुळे आसपासच्या रहिवाशांना त्रास होतो.
4. सामाजिक कार्यक्रम –
- मोठ्या आवाजात वाजवलेले लाऊडस्पीकर, ढोल-ताशा, आणि इतर वाद्ये ध्वनी प्रदूषणास कारणीभूत ठरतात.
- लग्न, वाढदिवस, आणि धार्मिक उत्सव यांसारख्या सामाजिक कार्यक्रमांमध्ये मोठ्या प्रमाणात आवाज निर्माण होतो.
- सामाजिक कार्यक्रमांमधून निर्माण होणाऱ्या ध्वनी प्रदूषणामुळे आसपासच्या रहिवाशांना त्रास होतो आणि त्यांच्या झोपेवर परिणाम होतो.
5. इतर मानवी क्रियाकलाप –
- विमानांचा आवाज, पटाके फोडणे, आणि मोठ्या आवाजात बोलणे यांसारख्या क्रियाकलापांमुळे ध्वनी प्रदूषण होते.
- काही लोक मोठ्या आवाजात संगीत ऐकतात, ज्यामुळे त्यांच्या शेजारच्या लोकांना त्रास होतो.
- पटाके फोडल्याने मोठ्या प्रमाणात आवाज आणि हवा प्रदूषण होते.
ध्वनी प्रदूषण हे एक गंभीर समस्या आहे आणि त्यावर उपाययोजना करणे गरजेचे आहे.
वरील स्त्रोतांकडून होणाऱ्या ध्वनी प्रदूषणाचे प्रमाण कमी करण्यासाठी प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.
ध्वनी प्रदूषणाचे परिणाम (Effects of noise pollution)–
ध्वनी प्रदूषण हे त्रासदायक आवाजांमुळे होणारे प्रदूषण आहे, याचे मानवी आरोग्य आणि पर्यावरणावर अनेक नकारात्मक परिणाम होऊ शकतात.
ध्वनी प्रदूषणाचे मानवी आरोग्यावर परिणाम –
कान आणि श्रवणशक्तीवर परिणाम -मोठ्या आवाजामुळे कानांना त्रास होऊ शकतो आणि श्रवणशक्ती कमी होऊ शकते.
सतत मोठ्या आवाजात राहिल्याने कानांमध्ये दुखणे, टिनीटस, आणि कानांमधून पाणी येणे यांसारख्या समस्या उद्भवू शकतात.
मानसिक आरोग्यावर परिणाम – ध्वनी प्रदूषणामुळे तणाव, चिडचिड, रक्तदाब वाढणे, झोपेचे विकार, आणि हृदयरोग यांसारख्या समस्या उद्भवू शकतात.
मोठ्या आवाजामुळे एकाग्रता भंग होऊ शकते आणि स्मरणशक्ती कमी होऊ शकते.
शारीरिक आरोग्यावर परिणाम – ध्वनी प्रदूषणामुळे रक्तदाब वाढणे, हृदय गती वाढणे, आणि रक्तातील कोलेस्ट्रॉलची पातळी वाढणे यांसारख्या समस्या उद्भवू शकतात.
मोठ्या आवाजामुळे डोकेदुखी, मळमळ, आणि उलट्या यांसारख्या समस्या देखील उद्भवू शकतात.
ध्वनी प्रदूषणाचे पर्यावरणावर परिणाम –
प्राण्यांवर परिणाम – ध्वनी प्रदूषणामुळे प्राण्यांच्या वर्तणुकीत बदल, प्रजनन क्षमतेवर परिणाम, आणि काही प्रकरणांमध्ये मृत्यू देखील होऊ शकतो.
मोठ्या आवाजामुळे प्राणी घाबरतात आणि त्यांची एकाग्रता भंग होते.
पक्ष्यांवर परिणाम – ध्वनी प्रदूषणामुळे पक्ष्यांच्या संवादामध्ये अडथळा निर्माण होतो आणि त्यांच्या प्रजनन क्षमतेवर परिणाम होतो.
मोठ्या आवाजामुळे पक्षी घाबरतात आणि त्यांची अंडी आणि पिल्लांची काळजी घेण्याची क्षमता कमी होते.
पर्यावरणीय संतुलनावर परिणाम – ध्वनी प्रदूषणामुळे पर्यावरणीय संतुलनावर नकारात्मक परिणाम होऊ शकतो.
मोठ्या आवाजामुळे प्राणी आणि पक्षी एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी स्थलांतर करण्यास अडथळा निर्माण होतो.
ध्वनी प्रदूषण कमी करण्याचे उपाय (Measures to reduce noise pollution)-
ध्वनी प्रदूषण कमी करण्यासाठी आपण खालील उपाययोजना करू शकतो –
प्रदूषणाच्या स्त्रोतावर उपाय –
वाहनांचा आवाज कमी करणे – वाहनांच्या हॉर्नचा वापर टाळणे, वाहनांची नियमित देखभाल करणे, आणि सायलेन्सर योग्यरित्या बसवणे.
उद्योगांमधून होणाऱ्या आवाजाचे प्रमाण कमी करणे – ध्वनीरोधक भिंती बांधणे, आधुनिक यंत्रसामग्री वापरणे, आणि कामगारांना कानांचे संरक्षण करणारे साधन पुरवणे.
बांधकाम कामांमधून होणाऱ्या आवाजाचे प्रमाण कमी करणे – बांधकाम कामे निश्चित वेळेत करणे, ध्वनीरोधक उपकरणे वापरणे, आणि आधुनिक यंत्रसामग्री वापरणे.
सामाजिक कार्यक्रमांमधून होणाऱ्या आवाजाचे प्रमाण कमी करणे – लाऊडस्पीकरचा आवाज कमी ठेवणे, रात्रीच्या वेळी मोठ्या आवाजात कार्यक्रम आयोजित न करणे, आणि सामाजिक कार्यक्रमांच्या वेळापत्रकाबाबत आसपासच्या रहिवाशांना माहिती देणे.
ध्वनी प्रदूषण कमी करण्यासाठी व्यक्तिगत पातळीवरील उपाय –
आवाजाची पातळी कमी ठेवणे – घरात आणि बाहेर आवाजाची पातळी कमी ठेवणे.
ध्वनी-रोधक उपकरणे वापरणे – कानांमध्ये इयरप्लग वापरणे, घरात ध्वनी-रोधक भिंती आणि खिडक्या बसवणे.
ध्वनी प्रदूषणाबाबत जागरूकता निर्माण करणे – ध्वनी प्रदूषणाबाबत जागरूकता निर्माण करण्यासाठी आणि लोकांना त्याचे परिणाम समजावून सांगण्यासाठी प्रयत्न करणे.
ध्वनी प्रदूषण कमी करण्यासाठी सरकारी पातळीवरील उपाय –
ध्वनी प्रदूषण नियंत्रण कायद्याची अंमलबजावणी – ध्वनी प्रदूषण नियंत्रण कायद्याची कठोरपणे अंमलबजावणी करणे आणि कायद्याचे उल्लंघन करणाऱ्यांवर कठोर कारवाई करणे.
ध्वनी प्रदूषणाचे प्रमाण मोजण्यासाठी उपकरणे बसवणे – शहरांमध्ये ध्वनी प्रदूषणाचे प्रमाण मोजण्यासाठी उपकरणे बसवणे आणि त्यावर आधारित ध्वनी प्रदूषण कमी करण्याची योजना आखणे.
ध्वनी प्रदूषण कमी करण्यासाठी जनजागृती कार्यक्रम आयोजित करणे – ध्वनी प्रदूषण कमी करण्यासाठी जनजागृती कार्यक्रम आयोजित करणे आणि लोकांना ध्वनी प्रदूषणाचे परिणाम आणि त्यापासून बचाव करण्याचे उपाय समजावून सांगणे.
याव्यतिरिक्त, खालील गोष्टी देखील ध्वनी प्रदूषण कमी करण्यास मदत करतील –
- सार्वजनिक वाहतुकीचा वापर वाढवणे – सार्वजनिक वाहतुकीचा वापर वाढल्याने रस्त्यावरील वाहनांची संख्या कमी होईल आणि त्यामुळे ध्वनी प्रदूषण कमी होईल.
- सायकल आणि इलेक्ट्रिक वाहनांचा वापर वाढवणे – सायकल आणि इलेक्ट्रिक वाहनांमुळे ध्वनी प्रदूषण होत नाही.
- पुनर्वापर आणि पुनर्निर्मितीला प्रोत्साहन देणे – पुनर्वापर आणि पुनर्निर्मितीमुळे नवीन वस्तू बनवण्यासाठी होणाऱ्या ध्वनी प्रदूषण कमी होईल.
ध्वनी प्रदूषणाचे नियंत्रण महाराष्ट्रा मध्ये MPCB (Maharashtra Pollution Control Board) ठेवते.
ध्वनी प्रदूषण कमी करण्यासाठी आपण सर्वांनी मिळून प्रयत्न करणे गरजेचे आहे.