गगनयान मिशन साठी निवडलेले 4 अंतराळवीर ( 4 astronauts selected for Gaganyaan mission) –
27 फेब्रुवारी 2024 रोजी, पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी भारताच्या महत्वाकांक्षी गगनयान मोहिमेसाठी निवडलेल्या 4 अंतराळवीरांची नावे जाहीर केली.
हे चार अंतराळवीर भारतीय हवाई दलातील लढाऊ विमानचालक आहेत आणि त्यांनी अंतराळवीर प्रशिक्षण यशस्वीरित्या पूर्ण केले आहे.
गगनयान मिशन अंतराळवीर नाव आणि थोडक्यात माहिती / (Gaganyaan Mission Astronaut Name and Brief Information)
1. ग्रुप कॅप्टन प्रशांत बालकृष्णन नायर –
केरळचे रहिवासी,
1999 मध्ये भारतीय हवाई दलात रुजू झाले,
सुखोई-30 एमकेआय लढाऊ विमानाचे पायलट
2. ग्रुप कॅप्टन अजित कुमार –
हरियाणाचे रहिवासी,
2004 मध्ये भारतीय हवाई दलात रुजू झाले,
मिग-21 आणि मिग-29 लढाऊ विमानाचे पायलट
3. ग्रुप कॅप्टन अंगद प्रताप सिंह –
उत्तर प्रदेशचे रहिवासी,
2004 मध्ये भारतीय हवाई दलात रुजू झाले,
मिराज-2000 आणि सुखोई-30 एमकेआय लढाऊ विमानाचे पायलट
4. विंग कमांडर शुभांशु शुक्ला –
मध्य प्रदेशचे रहिवासी,
2016 मध्ये भारतीय हवाई दलात रुजू झाले,
मिग-21 आणि सुखोई-30 एमकेआय लढाऊ विमानाचे पायलट
गगनयान मोहिमेबद्दल –
गगनयान हे भारताचे मानवी अंतराळ मोहिमेचे नाव आहे.
या मोहिमेद्वारे भारत 2025 मध्ये अंतराळात दोन ते तीन अंतराळवीरांना पाठवण्याचा प्रयत्न करेल.
या मोहिमेसाठी 2018 मध्ये 4 अंतराळवीरांची निवड करण्यात आली होती आणि त्यांना रशियामध्ये प्रशिक्षण देण्यात आले.
अंतराळवीरांना काय प्रशिक्षण मिळाले?
- अंतराळवीरांना शारीरिक आणि मानसिक तंदुरुस्तीसाठी कठोर प्रशिक्षण देण्यात आले.
- त्यांना अवकाशयानाचे संचालन, अंतराळात चालणे आणि आपत्कालीन परिस्थिती हाताळण्याचे प्रशिक्षण देण्यात आले.
पुढील टप्पे –
- निवडलेल्या 4 अंतराळवीरांना आता गगनयान मोहिमेसाठी विशिष्ट प्रशिक्षण दिले जाईल.
- यात अंतराळयानाचे सिम्युलेटर प्रशिक्षण आणि भारतातील अंतराळ केंद्रांमध्ये प्रशिक्षण समाविष्ट असेल.
गगनयान मोहिमेचे महत्त्व –
गगनयान मोहीम भारतासाठी एक ऐतिहासिक क्षण असेल. या मोहिमेद्वारे भारत अंतराळवीर पाठवणारे चौथा देश बनेल.
गगनयान मिशन संपूर्ण माहिती मराठी / (Gaganyaan Mission complete information in Marathi)
इस्रो चे गगनयान मिशन काय आहे ( What is ISRO’s Gaganyaan mission) ?
गगनयान हे भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (ISRO) च्या मानवयुक्त अंतराळ मोहिमेचे महत्वाकांक्षी प्रकल्प आहे.
या मोहिमेद्वारे भारत अमेरिका, रशिया आणि चीन यांच्यासोबतच मानवयुक्त अंतराळयान पाठवणारे जगातले चौथे राष्ट्र बनण्याच्या तयारीत आहे.
गगनयान हे संपूर्णपणे स्वायत्त मानवी अंतराळयान आहे, जे तीन अंतराळवीरांना कक्षेत घेऊन जाण्यासाठी आणि सात दिवसांच्या मोहिमेनंतर पृथ्वी वर सुरक्षितपणे परतण्यासाठी डिझाइन केले गेले आहे.
गगनयान मिशन चा उद्देश (Objective of Gaganyaan Mission)-
- भारतीय अंतराळवीरांना कक्षेत नेणे आणि त्यांना वैज्ञानिक प्रयोग करण्याची संधी देणे.
- अंतराळ तंत्रज्ञान आणि अवकाशशास्त्रातील स्वावलंबितता मिळवणे.
- भारताच्या आर्थिक आणि सामाजिक विकासाला गती देणे.
गगनयान मिशन ची रचना (Structure of the Gaganyaan mission) –
गगनयान मोहिमेत तीन प्रमुख प्रणालींचा समावेश आहे –
क्रू मॉड्यूल – हे अंतराळवीरांना अंतराळात वाहून नेण्यासाठी आणि सुरक्षितपणे परत आणण्यासाठी डिझाइन केलेले असते. यामध्ये लाइफ सपोर्ट सिस्टीम, वातावरण नियंत्रण प्रणाली, आपत्कालीन परिस्थिती हाताळण्याची क्षमता आणि निर्गम प्रणाली असेल.
सर्व्हिस मॉड्यूल – क्रू मॉड्यूलला वीज पुरवठा, प्रोपल्शन आणि इतर ऑपरेशनल यंत्रणा या सर्व्हिस मॉड्यूलद्वारे पुरविल्या जातील.
रॉकेट प्रणाली – GSLV Mk-III हे मोहिमेसाठी वापरले जाणारे शक्तिशाली रॉकेट आहे. हे तीन टप्प्यांमध्ये अंतराळयानाला वेग देणार.
- गगनयान मोहिमेत तीन टप्प्यांचा समावेश आहे –
- पहिला टप्पा: GSLV Mk III रॉकेटद्वारे क्रू मॉड्यूलचे प्रक्षेपण.
- दुसरा टप्पा: क्रू मॉड्यूल कक्षेत घेऊन जाणे.
- तिसरा टप्पा: क्रू मॉड्यूल पृथ्वीवर सुरक्षितपणे परत येणे.
- क्रू मॉड्यूल हे एक स्वायत्त अंतराळयान आहे, जे तीन अंतराळवीरांना कक्षेत सात दिवसांसाठी टिकवून ठेवू शकते.
- मोहिमेत लाइफ सपोर्ट सिस्टीम, फूड पॅकेट्स, पाण्याचे पाऊच, वैज्ञानिक प्रयोग उपकरणे आणि इतर आवश्यक साहित्य यांचा समावेश असेल.
क्रू मॉड्यूल म्हणजे काय (What is Crew Module)?
क्रू मॉड्यूल विषयी माहिती –
क्रू मॉड्यूल म्हणजे मानवी अंतराळयानातील एक महत्त्वाचा भाग.
हे अंतराळवीरांना अंतराळात वाहून नेण्यासाठी आणि सुरक्षितपणे परत आणण्यासाठी डिझाइन केलेले असते.
क्रू मॉड्यूलमध्ये अंतराळवीरांसाठी राहण्याची जागा, खाद्यपदार्थ, पाणी, ऑक्सिजन आणि इतर आवश्यक सामग्री असते.
क्रू मॉड्यूलची रचना –
क्रू मॉड्यूल सहसा दोन भागांचा बनलेला असतो –
- सेंट्रल कॅप्सूल – या भागात अंतराळवीर राहतात आणि त्यांचा सर्व जीवनावश्यक पुरवठा असतो.
- एक्स्ट्रा-व्हेहिकल एक्टिविटी (EVA) लँडिंग सिस्टम – या भागाचा वापर अंतराळवीरांना अंतराळयानाच्या बाहेर काम करण्यासाठी आणि अंतराळयानाच्या सुरक्षितपणे पृथ्वीवर पुनर्प्रवेशासाठी केला जातो.
क्रू मॉड्यूलची रचना खालीलप्रमाणे असते –
आतील भाग – म्हणजे सेंट्रल कॅप्सूल, या भागात अंतराळवीरांसाठी राहण्याची जागा, खाद्यपदार्थ, पाणी, ऑक्सिजन आणि इतर आवश्यक सामग्री असते.
बाह्य भाग – म्हणजे एक्स्ट्रा-व्हेहिकल एक्टिविटी (EVA) लँडिंग सिस्टमया भागात नियंत्रण प्रणाली, जीवन समर्थन प्रणाली, प्रोपल्शन प्रणाली आणि इतर उपकरणे असतात.
क्रू मॉड्यूलची कार्यक्षमता
क्रू मॉड्यूलची कार्यक्षमता खालीलप्रमाणे असते –
क्रू मॉड्यूलमध्ये अंतराळवीरांसाठी पुरेशी राहण्याची जागा असते.
यामध्ये झोपण्याची जागा, खाण्याची जागा आणि इतर सुविधा असतात.
जसे कि अंतराळवीरांसाठी पुरेसा ऑक्सिजन असतो. हा ऑक्सिजन अंतराळवीरांना श्वास घेण्यासाठी आवश्यक असतो.
पुरेसे खाद्यपदार्थ आणि पाणी असते. हे खाद्यपदार्थ आणि पाणी अंतराळयानाच्या प्रवासाच्या काळात अंतराळवीरांच्या गरजा पूर्ण करतात.
क्रू मॉड्यूलमध्ये एक नियंत्रण प्रणाली असते जी अंतराळयानाची हालचाल नियंत्रित करते.
क्रू मॉड्यूलमध्ये एक प्रोपल्शन प्रणाली देखील असते जी अंतराळयानाला वेग देऊ शकते.
क्रू मॉड्यूलमध्ये खालील सुविधा असतात –
लाइफ सपोर्ट सिस्टम – ही प्रणाली अंतराळवीरांना श्वास घेण्यासाठी ऑक्सिजन, तापमान नियंत्रण, स्वच्छता आणि इतर आवश्यक सेवा प्रदान करते.
वातावरण नियंत्रण प्रणाली – ही प्रणाली अंतराळयानामध्ये योग्य वातावरण राखते. यामुळे अंतराळयानाच्या आत योग्य तापमान, दाब आणि ऑक्सिजनचे प्रमाण राखले जाते.
यामध्ये अंतराळयानातील बिघाड किंवा अपघात झाल्यास अंतराळवीरांना सुरक्षितपणे पृथ्वीवर परत आणण्यासाठी आवश्यक असणारी यंत्रणा समाविष्ट असते.
आपत्कालीन परिस्थिती हाताळण्याची क्षमता – ही क्षमता अंतराळवीरांना आपत्कालीन परिस्थितीत सुरक्षितपणे पृथ्वीवर परतण्यासाठी आवश्यक असलेल्या साधनांची आणि प्रशिक्षणाची सुविधा प्रदान करते.
निर्गम प्रणाली – ही प्रणाली अंतराळवीरांना अंतराळयानातून बाहेर पडण्यासाठी आणि परत येण्यासाठी आवश्यक असलेल्या साधनांची आणि प्रशिक्षणाची सुविधा प्रदान करते.
क्रू मॉड्यूलचे महत्त्व काय आहे (What is the importance of crew module)?
क्रू मॉड्यूल हे मानवी अंतराळयानाचे एक महत्त्वाचे भाग आहे.
हे अंतराळवीरांना अंतराळात सुरक्षितपणे वाहून नेण्यासाठी आणि परत आणण्यासाठी आवश्यक आहे.
क्रू मॉड्यूलच्या मदतीने, अंतराळवीर अंतराळात संशोधन करू शकतात आणि नवीन ज्ञान मिळवू शकतात.
गगनयान मोहिमेत भारतीय क्रू मॉड्यूल (Indian Crew Module in Gaganyaan Mission) –
भारतीय गगनयान मोहिमेत क्रू मॉड्यूलचा महत्त्वाचा वापर होणार आहे.
या मोहिमेत तीन भारतीय अंतराळवीरांना पृथ्वीच्या कक्षेत सात दिवसांसाठी पाठवले जाणार आहे.
या मोहिमेसाठी वापरले जाणारे क्रू मॉड्यूल हे संपूर्णपणे भारतात विकसित केलेले आहे.
हे क्रू मॉड्यूल खालील वैशिष्ट्यांसह तयार केले आहे –
- इतर अंतराळयानांपेक्षा हे क्रू मॉड्यूल अधिक सुरक्षित आहे.
- हे क्रू मॉड्यूल अंतराळवीरांना अधिक आरामदायक वातावरण प्रदान करते.
- हे क्रू मॉड्यूल अधिक कार्यक्षम आहे.
भारतीय गगनयान मोहिमेचे यश हे क्रू मॉड्यूलच्या यशावर अवलंबून आहे.
या मोहिमेच्या यशामुळे भारताला मानवी अंतराळ कार्यक्रमात एक महत्त्वाचे स्थान मिळेल.
निष्कर्ष
क्रू मॉड्यूल हे अंतराळयानाचे एक महत्त्वाचे भाग आहे.
हे अंतराळवीरांसाठी सुरक्षित आणि आरामदायक प्रवासाची सुविधा प्रदान करते.
भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (ISRO) गगनयान मोहिमेसाठी एक क्रू मॉड्यूल विकसित करत आहे.
हे क्रू मॉड्यूल वजन 5.3 टन इतके आहे.
यामध्ये तीन अंतराळवीरांना राहण्यासाठी पुरेशी जागा असेल.
सर्व्हिस मॉड्यूल म्हणजे काय (What is a service module) ?
सर्व्हिस मॉड्यूल हे मानवी अंतराळयानातील एक महत्त्वाचे भाग आहे.
हे अंतराळयानाला आवश्यक असलेल्या सर्व सेवा प्रदान करते.
सर्व्हिस मॉड्यूलमध्ये वीज पुरवठा, प्रोपल्शन, वातावरण नियंत्रण आणि इतर महत्त्वाच्या यंत्रणा असतात.
सर्व्हिस मॉड्यूलची रचना –
सर्व्हिस मॉड्यूलची रचना खालीलप्रमाणे असते –
- आतील भाग – या भागात वीज पुरवठा यंत्रणा, प्रोपल्शन यंत्रणा आणि इतर उपकरणे असतात.
- बाह्य भाग – या भागात सूर्यपॅनेल्स, उपग्रह संचार उपकरणे आणि इतर उपकरणे असतात.
सर्व्हिस मॉड्यूलची कार्यक्षमता –
सर्व्हिस मॉड्यूलची कार्यक्षमता खालीलप्रमाणे असते –
वीज पुरवठा – सर्व्हिस मॉड्यूलमध्ये सौर पॅनेल्स असतात जे सूर्यप्रकाशातून वीज निर्माण करतात. ही वीज अंतराळयानाच्या सर्व उपकरणांना चालवण्यासाठी वापरली जाते.
प्रोपल्शन – सर्व्हिस मॉड्यूलमध्ये प्रोपल्शन यंत्रणा असते जी अंतराळयानाला वेग देऊ शकते. ही यंत्रणा अंतराळयानाला कक्षेत ठेवण्यासाठी आणि त्याचे मार्ग बदलण्यासाठी वापरली जाते.
वातावरण नियंत्रण – सर्व्हिस मॉड्यूलमध्ये वातावरण नियंत्रण यंत्रणा असते जी अंतराळयानातील वातावरणाचे नियंत्रण करते. या यंत्रणेद्वारे अंतराळयानातील ऑक्सिजन, कार्बन डाय ऑक्साईड आणि तापमानाचे प्रमाण नियंत्रित केले जाते.
सर्व्हिस मॉड्यूलचे महत्त्व काय आहे (What is the importance of service module)?
सर्व्हिस मॉड्यूल हे मानवी अंतराळयानाचे एक महत्त्वाचे भाग आहे.
हे अंतराळयानाला आवश्यक असलेल्या सर्व सेवा प्रदान करते.
सर्व्हिस मॉड्यूलच्या मदतीने, अंतराळयान अंतराळात सुरक्षितपणे कार्य करू शकते.
भारतीय गगनयान मोहिमेत भारतीय सर्व्हिस मॉड्यूल (Indian Service Module in Indian Space Shuttle Mission) –
भारतीय गगनयान मोहिमेत सर्व्हिस मॉड्यूलचा महत्त्वाचा वापर होणार आहे.
या मोहिमेत तीन भारतीय अंतराळवीरांना पृथ्वीच्या कक्षेत सात दिवसांसाठी पाठवले जाणार आहे.
या मोहिमेसाठी वापरले जाणारे सर्व्हिस मॉड्यूल हे संपूर्णपणे भारतात विकसित केलेले आहे.
हे सर्व्हिस मॉड्यूल खालील वैशिष्ट्यांसह तयार केले आहे –
- इतर अंतराळयानांपेक्षा हे सर्व्हिस मॉड्यूल अधिक सुरक्षित आहे.
- हे सर्व्हिस मॉड्यूल अंतराळवीरांना अधिक आरामदायक वातावरण प्रदान करते.
- हे सर्व्हिस मॉड्यूल अधिक कार्यक्षम आहे.
भारतीय गगनयान मोहिमेचे यश हे क्रू मॉड्यूल प्रमाणेच सर्व्हिस मॉड्यूलच्या यशावर हि अवलंबून आहे.
या मोहिमेच्या यशामुळे भारताला मानवी अंतराळ कार्यक्रमात एक महत्त्वाचे स्थान मिळेल.
सर्व्हिस मॉड्यूल आणि क्रू मॉड्यूलमधील फरक काय आहे (What is the difference between service module and crew module)?
सर्व्हिस मॉड्यूल आणि क्रू मॉड्यूल हे दोन्ही मानवी अंतराळयानातील महत्त्वाचे भाग आहेत.
तथापि, त्यांच्यात काही महत्त्वाचे फरक आहेत.
- सर्व्हिस मॉड्यूल हे अंतराळयानाला आवश्यक असलेल्या सर्व सेवा प्रदान करते, तर क्रू मॉड्यूल अंतराळवीरांना राहण्यासाठी आणि कार्य करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या सुविधा प्रदान करते.
- सर्व्हिस मॉड्यूलचे आकारमान क्रू मॉड्यूलपेक्षा लहान असते.
- सर्व्हिस मॉड्यूलचे वजन क्रू मॉड्यूलपेक्षा अधिक असते.
भारतीय गगनयान मोहिमेचे यश हे क्रू मॉड्यूल आणि सर्व्हिस मॉड्यूलच्या दोघांच्याही यशावर अवलंबून आहे.
गगनयान मिशन ची स्थिती सध्या काय आहे (What is the current status of the Gaganyaan mission)?
- गगनयान मोहिमेच्या चाचणी उड्डाणांची तयारी सध्या सुरू आहे.
- पहिले मानवयुक्त उड्डाण 2025 मध्ये होण्याची शक्यता आहे.
- या मोहिमेच्या यशस्वी पार पाडण्यासाठी इस्रो सध्या मेहनत घेत आहे.
गगनयान मिशन चे महत्त्व काय आहे (What is the significance of Gaganyaan campaign)?
- गगनयान मोहिमेच्या यशस्वी पार पाडण्यामुळे भारताचे आंतरराष्ट्रीय प्रतिष्ठान वाढेल.
- अंतराळ तंत्रज्ञान आणि अवकाशशास्त्रातील स्वावलंबितता मिळवणे यामुळे भारताला जागतिक स्तरावर स्पर्धात्मक बाजारपेठेत टिकवून ठेवण्यास मदत होईल.
- या मोहिमेमुळे नवीन संशोधन आणि विकासाला चालना मिळेल आणि भारतातील नवीन पिढीतील तरुणांना प्रेरणा मिळेल.
गगनयान मोहीम ही भारतीय अंतराळ कार्यक्रमासाठी एक मोठी झेप आहे. या मोहिमेच्या यशस्वी पार पाडण्याद्वारे, भारत अंतराळात आपले स्थान निर्माण करेल आणि जगाला आपली ताकद दाखवेल.
[नोट – मी ही माहिती सर्वोत्तम माहीतीच्या आधारावर देण्याचा प्रयत्न केला आहे. मात्र, प्रकल्प अद्यापही विकासाच्या टप्प्यात असल्यामुळे आधारे आणि माहिती बदलू शकते.]
गगनयान मिशन ची किंमत किती आहे (What is the cost of Gaganyaan mission)?
गगनयान मोहिमेची अंदाजे किंमत 10,000 कोटी रुपये आहे.
यात अंतराळयान, रॉकेट, प्रक्षेपण सुविधा, अंतराळवीरांची प्रशिक्षण आणि इतर खर्चाचा समावेश आहे.
भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (इस्रो) कडून 2018 मध्ये या मोहिमेसाठी 10,000 कोटी रुपये निधी मागण्यात आला होता.
2023 मध्ये, केंद्रीय अर्थसंकल्पात गगनयान मोहिमेसाठी 10,000 कोटी रुपये मंजूर करण्यात आले.
गगनयान मोहिमेची टप्पेवार किंमत खालीलप्रमाणे आहे –
- अंतराळयान: 4,000 कोटी रुपये
- रॉकेट: 3,000 कोटी रुपये
- प्रक्षेपण सुविधा: 1,000 कोटी रुपये
- अंतराळवीरांची प्रशिक्षण: 1,000 कोटी रुपये
- इतर खर्च: 1,000 कोटी रुपये
गगनयान मोहिमेची किंमत इतर देशांच्या मानवी अंतराळ मोहिमेच्या तुलनेत कमी आहे.
उदाहरणार्थ, अमेरिकेच्या नासाच्या NASA स्पेस शटल कार्यक्रमाची किंमत 200 अब्ज अमेरिकन डॉलर होती.
गगनयान मोहिमेची किंमत खालील घटकांमुळे कमी आहे –
- भारत स्वतःचे अंतराळयान आणि रॉकेट विकसित करत आहे.
- भारत अंतराळवीरांची प्रशिक्षणासाठी आंतरराष्ट्रीय सहकार्यावर अवलंबून नाही.
- भारत मोहिमेसाठी स्वदेशी तंत्रज्ञानाचा वापर करत आहे.
गगनयान मोहिमेची यशस्वीता भारतासाठी महत्त्वपूर्ण आहे.
या मोहिमेमुळे भारताला अंतराळ तंत्रज्ञान क्षेत्रात आघाडी घेण्यास मदत होईल आणि देशाची वैज्ञानिक आणि तांत्रिक क्षमता जगाला दाखवण्यास मदत होईल.
गगनयान केव्हा आणि कुठून प्रक्षेपित होणार आहे (When and from where will Gaganayaan be launched)?
गगनयान अद्याप प्रक्षेपित केले गेले नाही.
गगनयान मोहिमेची पहिली मानवविरहित चाचणी उड्डाण 2023 मध्ये श्रीहरिकोटा येथील सतीश धवन अंतराळ केंद्रावरून यशस्वीरित्या पूर्ण झाली.
दुसरी मानवविरहित चाचणी उड्डाण 2024 मध्ये होणार आहे आणि तिसरी मानवविरहित चाचणी उड्डाण 2025 मध्ये होणार आहे.
गगनयान मोहिमेची अंतिम मानवी उड्डाण 2026 मध्ये होण्याची योजना आहे.
गगनयान मोहिमेचे सर्व प्रक्षेपण श्रीहरिकोटा येथील सतीश धवन अंतराळ केंद्रावरून केले जातील.
सतीश धवन अंतराळ केंद्र हे भारताचे मुख्य अंतराळ प्रक्षेपण केंद्र आहे.
हे आंध्र प्रदेश राज्यातील श्रीहरिकोटा बेटावर स्थित आहे.
केंद्राला भारतीय अंतराळ संशोधन संस्थेचे (इस्रो) संस्थापक डॉ. विक्रम साराभाई यांच्या नावावरून नाव देण्यात आले आहे.
केंद्रात चार प्रक्षेपण पॅड आहेत.
गगनयान मोहिमेचे प्रक्षेपण दुसऱ्या प्रक्षेपण पॅडवरून केले जाईल.
गगनयान मिशन साठी कोणते रॉकेट वापरले जाईल (Which rocket will be used for Gaganyaan mission)?
गगनयान मोहिमेसाठी भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (इस्रो) द्वारे विकसित केलेले GSLV Mk III हे रॉकेट वापरले जाईल.
GSLV Mk III हे भारताचे सर्वात शक्तिशाली रॉकेट आहे.
हे 40 टन उपग्रह भूस्थिर कक्षेत (Geostationary Orbit) आणि 10 टन उपग्रह अंतर-पृथ्वी कक्षेत (Geosynchronous Transfer Orbit) स्थापित करण्यास सक्षम आहे.
GSLV Mk III रॉकेटची उंची 64 मीटर आणि व्यास 4 मीटर आहे.
यात तीन टप्पे आहेत.
पहिल्या टप्प्यात S200 ठोस इंधन मोटर आहे, दुसऱ्या टप्प्यात L110 द्रव इंधन मोटर आहे आणि तिसऱ्या टप्प्यात क्रायोजेनिक इंजिन आहे.
गगनयान मोहिमेसाठी GSLV Mk III रॉकेटच्या तिसऱ्या टप्प्यात क्रायोजेनिक इंजिनच्या क्षमतेत वाढ करण्यात आली आहे.
GSLV Mk III रॉकेटची यशस्वी चाचणी उड्डाणे 2017 आणि 2018 मध्ये करण्यात आली होती.
गगनयान मोहिमेची पहिली मानवविरहित चाचणी उड्डाण 2023 मध्ये GSLV Mk III रॉकेटद्वारे यशस्वीरित्या पूर्ण झाली.
दुसरी मानवविरहित चाचणी उड्डाण 2024 मध्ये आणि तिसरी मानवविरहित चाचणी उड्डाण 2025 मध्ये GSLV Mk III रॉकेटद्वारे होणार आहे.
गगनयान मोहिमेची अंतिम मानवी उड्डाण 2026 मध्ये GSLV Mk III रॉकेटद्वारे होण्याची योजना आहे.
गगनयान मोहिमेसाठी GSLV Mk III रॉकेटची निवड करण्याची काही कारणे खालीलप्रमाणे आहेत –
- हे भारताचे सर्वात शक्तिशाली रॉकेट आहे.
- हे 40 टन उपग्रह भूस्थिर कक्षेत स्थापित करण्यास सक्षम आहे.
- याची यशस्वी चाचणी उड्डाणे करण्यात आली आहेत.
- हे गगनयान अंतराळयानाला आवश्यक असलेला वेग प्रदान करू शकते.
‘गगनयान’ मिशनपूर्वी इस्रोची रोबोट ‘व्योमित्रा’ अंतराळात जाणार! (ISRO’s Robot ‘Vyommitra‘ will go into space before ‘Gaganyaan’ mission)
भारताचा पहिला मानवसह अंतराळ प्रवास असलेल्या ‘गगनयान’ मिशनपूर्वी, इस्रोची टीम महिला रोबोट ‘व्योमित्रा’ला अंतराळात पाठवण्याची तयारी करत आहे.
केंद्रीय विज्ञान आणि तंत्रज्ञान राज्यमंत्री जितेंद्र सिंह यांनी या मिशनबद्दल अधिक माहिती दिली. ते म्हणाले, “चालू वर्षाच्या (2024) तिसऱ्या तिमाहीत ‘व्योमित्रा’ हे बिनमानव अंतराळ मिशन राबवण्यात येणार असून, ‘गगनयान’ हे मानवसह अंतराळ मिशन पुढील वर्षी 2025 मध्ये राबवले जाणार आहे.”
“व्योमित्रा” हे नाव संस्कृत शब्दांचा मिलाफ आहे – “व्योम” म्हणजे अवकाश आणि “मित्र” म्हणजे मित्र.
“ही महिला रोबोट अंतराळयानातील मॉड्यूलची स्थिती तपासण्यासाठी, अलर्ट्स देण्यासाठी आणि जीवनरक्षक ऑपरेशन्स करण्याची क्षमता असलेली आहे. ती सहा पॅनेल चालवू शकते आणि प्रश्नांची उत्तर देऊ शकते,” असे सिंह यांनी सांगितले.
ते पुढे म्हणाले, “ही रोबोट अंतराळातील वातावरणात मानवी कार्यांचे अनुकरण करण्यासाठी आणि जीवनरक्षक प्रणालीशी संवाद साधण्यासाठी डिझाइन केलेली आहे.”
प्रक्षेपण वाहनाचे मानवी रेटिंग पूर्ण झाले आहे आणि सर्व प्रणोदन टप्पे योग्य असल्याचे सिद्ध झाले आहे.
“बिनमानवी रोबोट उड्डाण ‘व्योमित्रा’ या वर्षी 2024 मध्ये होईल, तर ‘गगनयान’ पुढील वर्षी 2025 मध्ये प्रक्षेपण केले जाईल,” असे एका पत्र सूचना ब्यूरोच्या प्रसिद्धीपत्रकात म्हटले आहे.
भारताच्या मानवी अंतराळ क्षमतेचे प्रदर्शन म्हणून, ‘गगनयान’ मिशन अंतराळवीरांचा एक गट 400 किलोमीटरच्या कक्षेत प्रक्षेपित करेल आणि त्यांना सुरक्षितपणे भारताच्या समुद्राच्या पाण्यात परत आणेल.
‘गगनयान’ मिशनपूर्वी रोबोट “व्योमित्रा”ला अंतराळात पाठवण्याचे फायदे –
- परीक्षण आणि सुधारणा – व्योमित्राला आधी पाठवल्यास अंतराळातील तिची कार्यक्षमता, अंतराळवीरांशी संवाद साधण्याची क्षमता आणि अप्रत्याशित परिस्थितींशी कसे जुळवून घेते हे समजू शकेल. यामुळे मुख्य मिशनपूर्वीच तिला सुधारणा करता येऊन मुख्य मिशन सुरक्षित आणि यशस्वी होण्यास मदत होऊ शकेल.
- आपत्कालीन परिस्थितींसाठी तयारी – जर मुख्य मिशनदरम्यान एखादी आपत्कालीन परिस्थिती उ निर्माण झाली तर व्योमित्रा मदत करू शकते. तिच्या कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर करून ती अंतराळवीरांना मदत करू शकते किंवा जमिनावर माहिती पाठवू शकते.
- अनुभव मिळवणे – व्योमित्रा हे भारताचे पहिले मानवसह अंतराळ मिशन असलेल्या गगनयानसाठी तयार केलेले एक नवीन तंत्रज्ञान आहे. तिला आधी पाठवल्यास या तंत्रज्ञानाचा अनुभव मिळेल आणि पुढील अंतराळ मोहिमांसाठी ते उपयुक्त ठरेल.
भारताच्या गगनयान मिशन मधील पहिली महिला रोबोट ‘व्योमित्रा’ (Vyommitra) बद्दल माहिती (Information about ‘Vyommitra’, the first female robot in India’s Gaganyaan mission)
भारताच्या महत्वाकांक्षी गगनयान मिशनमध्ये अंतराळवीरांसोबत जाणारी पहिली ‘महिला रोबोट’ म्हणजेच ‘व्योमित्रा’ ही विशेष प्रणाली लवकरच अंतराळात प्रवेश करणार आहे.
या रोबोटबद्दल अधिक माहिती खालीलप्रमाणे –
व्योमित्राची भूमिका –
- गगनयानाच्या प्रथम उड्डाणात अंतराळवीरांची साथी आणि सहकारी म्हणून काम करणार.
- अंतराळवीरांच्या आरोग्यावर लक्ष ठेवून त्यांची सर्व माहिती जमिनावर पाठवणार.
- अंतराळयानाच्या वातावरणाचे नियंत्रण आणि निरीक्षण करणार.
- अंतराळवीरांना आवश्यक असलेल्या गोष्टी पुरवणार आणि त्यांची मदत करणार.
व्योमित्राची वैशिष्ट्ये –
- मानवी आकाराची (humanoid) असून, तिची उंची 150 सेंटीमीटर आणि वजन 50 किलोग्रॅम आहे.
- कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) आणि यंत्रमानवी (robotics) तंत्रज्ञानावर आधारित असून, स्वतंत्रपणे निर्णय घेण्याची क्षमता आहे.
- बोलू शकते, ऐकू शकते आणि हातपाय हलवू शकते.
- वेगवेगळी उपकरणे वापरून काम करू शकते.
व्योमित्राचे महत्त्व –
- गगनयान मिशन यशस्वी करण्यासाठी महत्वाची भूमिका बजावणार.
- अंतराळ प्रवास सुरक्षित आणि सोयीस्कर करण्यास मदत करणार.
- पुढील अंतराळ मोहिमांसाठी तंत्रज्ञानाचा विकास करण्यात महत्वाची ठरणार.
- महिलांचे अंतराळ क्षेत्रात योगदान वाढवण्यासाठी प्रेरणादायी ठरणार.
पहिली महिला रोबोट व्योमित्रा बद्दल अतिरिक्त माहिती–
- व्योमित्रा ही भारताच्या भारतीय अंतरिक्ष संशोधन संस्था (ISRO) द्वारे विकसित करण्यात आली आहे.
- अहमदाबाद येथील भारतीय अंतराळ विज्ञान आणि तंत्रज्ञान संस्थेमध्ये (ISRO) तिचे परीक्षण केले जात आहे.
- गगनयान मिशन आधी व्योमित्राला अंतराळात पाठवून तिची कार्यक्षमता तपासण्याचा विचार आहे.