गॅलिलिओ गॅलिली – विज्ञान क्रांतीचे अग्रणी / Galileo Galilei – Pioneer of the Scientific Revolution
गॅलिलिओ गॅलिली (1564-1642) हे इटलीमधील प्रसिद्ध भौतिकशास्त्रज्ञ, ज्योतिषशास्त्रज्ञ, गणितज्ञ आणि तत्त्वज्ञ होते. त्यांना “आधुनिक विज्ञान” किंवा “विज्ञान क्रांती” च्या जनकांपैकी एक मानले जाते. त्यांच्या निरीक्षणांमुळे जगाबद्दलच्या समकालीन समजुतींना मोठा धक्का बसला आणि खगोलीयशास्त्रासह विविध क्षेत्रात क्रांतिकारी बदल घडवून आणले.
गॅलिलिओची प्रमुख योगदाने / Major Contributions of Galileo
दूरदर्शक दुर्बीण (Telescope) – गॅलिलिओला दुर्बिण शोधण्याचे श्रेय दिले जात नाही, परंतु त्यांनी असलेल्या दुर्बिणीत दूरदर्शीत सुधार करून त्याची क्षमता वाढवली. या सुधारित दुर्बिणीच्या साहाय्याने त्यांनी खगोलीय निरीक्षण केले आणि अनेक महत्वपूर्ण शोध लावले.
चंद्राची कक्षा – गॅलिलिओ यांनी दुर्बिणीच्या साहाय्याने चंद्राची कक्षा पृथ्वीच्या भोवती असल्याचे निरीक्षण केले. त्यांनी चंद्रावर डोंगर, खड्डे आणि खंदक देखील शोधून काढले, ज्यामुळे चंद्र हा पृथ्वीसारखाच खडकाळ पिंड असल्याचे सिद्ध झाले.
शुक्राचा तारा (Phases of Venus) – गॅलिलिओ यांनी निरीक्षण केले की शुक्र ग्रहाला पृथ्वीप्रमाणेच वेगवेगळ्या कला (phases) दिसतात. हे निरीक्षण त्यावेळच्या गृहीय कक्षा प्रणालीशी (Ptolemaic system) विसंगत होते.
गुरू (Jupiter) चा उपग्रह – गॅलिलिओ यांनी गुरू ग्रहाच्या चार मोठे उपग्रह शोधून काढले. या शोधामुळे पृथ्वी ही विश्वाच्या केंद्रस्थानी नाही तर इतर ग्रहांप्रमाणेच एक सामान्य ग्रह असल्याचे स्पष्ट झाले.
गॅलिलिओ यांचा विरोध आणि वादग्रस्त जीवन/ Galileo’s Controversial and Controversial Life
गॅलिलिओ यांच्या निरीक्षणांमुळे चर्चच्या त्यावेळच्या धार्मिक मान्यतांना धक्का लागला. त्यांच्यावर खोटे बोलण्याचा आरोप करण्यात आला आणि शेवटी चर्च कोर्टाने त्यांना घरेकैदेची शिक्षा सुनावली.
चर्चशी झालेला संघर्ष
गॅलिलिओ यांनी केलेल्या निरीक्षणांद्वारे खगोलशास्त्राच्या क्षेत्रात जी माहिती उघड केली त्यामुळे त्यांचा चर्चशी संघर्ष झाला. त्या काळात चर्चच्या मान्यतेनुसार पृथ्वी विश्वाच्या केंद्रस्थानी होती (Geocentric Model). पण गॅलिलिओ यांच्या निरीक्षणांमुळे ही मान्यता खोडून निघाली. सूर्यकेंद्री मॉडेल (Heliocentric Model) बरोबर असल्याचे त्यांनी प्रतिपादन केले. यामुळे चर्चने त्यांच्यावर पाखंड (Heresy) चा आरोप ठेवला आणि शिक्षा केली
परंतु, गॅलिलिओ यांनी आपल्या संशोधनात्मक कार्याचा धाडस करून विज्ञान क्षेत्रात मोठे योगदान दिले.
दीर्घकालीन परिणाम
गॅलियो यांना वैज्ञानिक सत्याचा पाठपुरावा केल्याबद्दल शिक्षा झाली असली तरी त्यांची वैज्ञानिक देणगी कायम टिकून राहिली. त्यांच्या निरीक्षणांमुळे खगोलशास्त्राच्या क्षेत्रात क्रांतिकारी बदल झाले. त्यांनी वैज्ञानिक पद्धतीचा (Scientific Method) अवलंब केला आणि प्रयोग आणि निरीक्षणांवर आधारित निष्कर्ष काढले.
गॅलिलिओ यांचे कार्य हे आधुनिक विज्ञान आणि शास्त्रीय चिकित्सेच्या विकासाची पायाभरणी मानले जाते.
गॅलिलिओ गॅलिली आणि दुर्बिण / Galileo Galilei and the Telescope
गॅलिलिओ गॅलिली हे नाव ऐकले की आपल्या डोळ्यासमोर दुर्बिण (Telescope) येते. दुर्बिण शोधण्याचे श्रेय जरी गॅलिलिओना नसले तरी त्यांनी दुर्बिणीत केलेल्या सुधारणा आणि त्याच्या खगोलशास्त्रीय वापरामुळे दुर्बिण आणि गॅलिलिओ यांचे नाव एकमेकांशी जोडले गेले आहे.
डच लोकांच्या कल्पनेतून प्रेरणा
1609 मध्ये गॅलिलिओ यांना Netherlands मधून दुर्बिणीच्या संकल्पनेची पहिली माहिती मिळाली. त्यांनी या कल्पनेवर आधारित स्वतःचे दुर्बिण बनवले. त्यांचे हे दुर्बिण सुरुवातीला फक्त 3X इतकेच विस्तृतीकरण (magnification) देणारे होते. परंतु काही महिन्यांच्या प्रयोगानंतर त्यांनी त्यात सुधारणा करून 30X विस्तृतीकरण देणारे दुर्बिण बनवले.
गॅलिलिओची दुर्बिणी मध्ये सुधारणा
- गॅलिलिओ यांनी 1609 साली डच लोकांकडून दुर्बिणीची (टेलिस्कोपची ) कल्पना ऐकली आणि त्यांनी त्यात लक्षणीय सुधारणा केल्या.
- त्यांनी लेंसची गुणवत्ता सुधारून दुर्बिणीच्या क्षमतेत वाढ केली. त्यामुळे आकाशातील खगोलीय पिंड जास्तीत जास्त स्पष्ट दिसू लागले.
- गॅलिलिओच्या दुर्बिणीने जवळपासून 30 पट अधिक विस्तृतीकरण (magnification) मिळत होते.
गॅलिलिओच्या दुर्बिणीची वैशिष्ट्ये / Features of Galileo’s telescope
- मॅग्निफिकेशन (Magnification) – गॅलिलिओचे दुर्बिण खगोलीय पिंडाची वस्तू (object) 30X इतकी मोठी दिसण्यास मदत करत होते. त्यामुळे दूरवरच्या वस्तूंचे सूक्ष्म निरीक्षण करणे शक्य झाले.
- कॉनकेव्ह (Concave) आणि कन्वेक्स (Convex) लेन्स (Lens) – गॅलिलिओच्या दुर्बिणीत एका टोकाला कॉनकेव्ह लेन्स आणि दुसऱ्या टोकाला कन्वेक्स लेन्स असा लेन्सचा (lens) संच होता. यामुळे दूर असलेल्या वस्तू जवळ दिसायला लागल्या .
थॉमस एडिसन माहिती मराठी/ Thomas Edison Information Marathi
गॅलिलिओच्या दुर्बिणीने केलेले शोध –
गॅलिलिओनी सुधारित केलेल्या दुर्बिणीच्या मदतीने त्यांनी अनेक महत्वपूर्ण खगोलीय शोध लावले –
- चंद्राची खड्डेबाजू सतह – गॅलिलिओ यांनी दुर्बिणीच्या मदतीने चंद्राची खड्डेबाजू सतह पहिल्यांदा निरीक्षण केली. या निरीक्षणाने चंद्र हा पूर्णपणे गोलाकार आणि चमकदार नसून खड्डे आणि डोंगराळ आहे हे सिद्ध झाले.
- शुक्राच्या वेगवेगळ्या कला (phases) – शुक्राचा पृथ्वीच्या सभोवती प्रदक्षिणा मार्ग असल्यामुळे तो सूर्याच्या प्रकाशाच्या विरुद्ध दिशेने आपल्याकडे वळला असताना आपल्याला दिसत नाही. गॅलिलिओ यांनी दुर्बिणीच्या मदतीने शुक्राच्या वेगवेगळ्या कला (full, crescent, gibbous) पहिल्यांदा निरीक्षण केल्या. या निरीक्षणांमुळे शुक्रा आणि इतर ग्रह सूर्याच्या सभोवती प्रदक्षिणा करतात हे सिद्ध झाले.
- गुरूचे चार मोठे चंद्र – गॅलिलिओ यांनी दुर्बिणीच्या मदतीने गुरूच्या चार मोठ्या चंद्रांची पहिली निरीक्षणे केली. या निरीक्षणांमुळे पृथ्वी हाच विश्वाच्या केंद्रस्थानी नसून इतर ग्रहांप्रमाणे गुरूचीही स्वतःची उपग्रह (चंद्र) आहेत हे सिद्ध झाले.
गॅलिलिओ यांच्या दुर्बिण निरीक्षणांमुळे खगोलशास्त्राच्या क्षेत्रात आमूलाग्र परिवर्तन झाले. त्यांच्या निरीक्षणांमुळे विश्वाच्या रचनेबद्दल ची समज पूर्णपणे बदलून गेली.