चंद्रयान 3 (Chandrayaan 3)
दक्षिण ध्रुवावर भारताचा धडाका!
2023 च्या ऑगस्टमध्ये भारतीय अंतराळ संशोधन संस्थेने (ISRO) चंद्रयान-3 ची यशस्वी मोहीम राबवली आणि चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर आपले पहिले पाऊल टाकले.
हा एक ऐतिहासिक क्षण होता, कारण यापूर्वी कोणताही देश चंद्राच्या या रहस्यमय प्रदेशात पोहोचू शकला नव्हता.
या मोहिमेबद्दल अधिक जाणून घेऊया –
चंद्रयान-3 उद्दिष्ट (Chandrayaan-3 objective)
- चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर सॉफ्ट लँडिंग करणे आणि रोव्हरद्वारे चंद्र पृष्ठभागाचे अन्वेषण करणे.
- चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर पाण्याच्या बर्फाच्या अस्तित्वाची पुष्टी करणे.
- ध्रुवावरील खनिजांची उपस्थिती आणि रचना यांची माहिती गोळा करणे.
- चंद्राच्या उत्पत्ती आणि विकासाबद्दल अधिक समजून घेणे.
प्रमुख घटक –
- लँडर: चंद्रावर उतरून रोव्हर तैनाट करणारे यंत्र.
- प्रज्ञान रोव्हर: चंद्र पृष्ठभागावर फिरून माहिती गोळा करणारे यंत्र. हे रोव्हर ५० किलोमीटरपर्यंत चालू शकते आणि त्यामध्ये अनेक वैज्ञानिक उपकरणे आहेत.
- ऑर्बिटर: चंद्राच्या प्रदक्षिणातून माहिती गोळा करून रोव्हरला संवाद पाठवणारे यंत्र.
- प्रगत तंत्रज्ञान: लेझर इंड्यूस्ड एबलेशन प्रोपल्शन सिस्टम, टेरॉइन ब्रेकिंग नोज आणि स्वायत्त लँडिंग सॉफ्टवेअर यांचा समावेश.
यशस्वी लँडिंग आणि भविष्यातील वाटचाल –
- 23 ऑगस्ट 2023 रोजी चंद्रयान-3 चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर यशस्वीरित्या उतरले.
- धुळीचा गुबार शांत झाल्यानंतर 25 ऑगस्ट 2023 रोजी प्रज्ञान रोव्हर यशस्वीरित्या लँडरमधून बाहेर पडला.
- रोव्हर सध्या चंद्राच्या पृष्ठभागाचे अन्वेषण करत आहे आणि वेगवेगळ्या प्रयोग करत आहे.
- या मोहिमेमुळे गोळा केलेली माहिती भविष्यातील चंद्र मोहिमांसाठी आणि मानवयुक्त चंद्र लँडिंगसाठी मार्गदर्शक ठरेल.
मात्र, दुर्दैवाने चंद्रयान 3 च्या विक्रम लँडर आणि प्रज्ञान रोव्हरशी संपर्क तुटला आहे.
इस्रो त्यांच्याशी पुन्हा संपर्क साधण्यासाठी प्रयत्न करत आहे.
भारताचे गौरव –
चंद्रयान-3 ची यशस्वी मोहीम ही भारताच्या अंतराळ तंत्रज्ञान क्षमतेचा एक स्पष्ट पुरावा आहे.
या मोहिमेमुळे भारत चंद्राच्या संशोधनात एक प्रमुख देश म्हणून उदयासाला आला आहे.
या यशस्वितेमुळे भारताने जगाला आपली वैज्ञानिक आणि तांत्रिक प्रगती दाखवली आहे आणि भविष्यातील मोहिमांसाठी प्रेरणा घेतली आहे.
चंद्रयान- 3 मोहीमेचे महत्त्व (Significance of Chandrayaan-3 Mission)
चंद्राच्या अनोखळ्या दक्षिण ध्रुवाचा अभ्यास – दक्षिण ध्रुवावर कायमच्या सावली असलेल्या खड्ड्यांत पाण्याचे अस्तित्व असण्याची शक्यता आहे, ही माहिती चंद्राच्या उत्पत्ती आणि इतिहासासंबंधी ज्ञानात वाढ करेल.
भारताची तांत्रिक आणि वैज्ञानिक प्रगती – मोहिमेच्या यशस्वितेने भारताची तांत्रिक आणि वैज्ञानिक क्षमता सिद्ध झाली आहे, यामुळे भारताचे SASWAGSGSW010049 स्थान बळकट होईल.
भविष्यातील मानवयुक्त मोहिमांचा पाया – चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर पाणी आणि खनिजे असल्याचे सिद्ध झाले तर भविष्यात मानवयुक्त चंद्रमोहिमांचा विचार केला जाऊ शकतो.
आंतरराष्ट्रीय सहकार्याची वाटचाल – चंद्रयान-3 ने आंतरराष्ट्रीय सहकार्याला चालना दिली आहे, नासा आणि इतर अंतराळ संस्थांनी भारतासोबत भविष्यातील मोहिमांसाठी सहकार्य करण्याची इच्छा व्यक्त केली आहे.
चंद्रयान-3 च्या विक्रम लँडर आणि प्रज्ञान रोव्हरशी संपर्क तुटला (Chandrayaan-3 lost contact with Vikram lander and Pragyan rover)
भारतीय अंतराळ संशोधन संस्थे (इस्रो) ने 23 ऑगस्ट 2023 रोजी चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर चंद्रयान-3 यान यशस्वीरित्या उतरवले.
या मोहिमेचे मुख्य उद्दिष्ट चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर अवतरण करणे आणि त्याच्यावर वैज्ञानिक संशोधन करणे होते.
चंद्रयान-3 च्या अवतरणानंतर, विक्रम लँडर आणि प्रज्ञान रोव्हर यांनी चंद्राच्या पृष्ठभागावरून अनेक छायाचित्रे आणि माहिती इस्रोला पाठवली.
चंद्रावर दिवस सुरू झाल्यानंतर, इस्रोने विक्रम लँडर आणि प्रज्ञान रोव्हरशी संपर्क साधण्याचा प्रयत्न केला.
तथापि, आजपर्यंत त्यांना या उपकरणांशी संपर्क साधण्यात यश आले नाही.
इस्रो ने या घटनेबद्दल सांगितले की, चंद्रावर रात्रीच्या वेळी तापमान उणे 200 अंश सेल्सिअसपर्यंत कमी होते.
या तापमानात उपकरणांमध्ये बिघाड होण्याची शक्यता असते.
इस्रोचा अंदाज आहे की, चंद्रावरील रात्रीच्या तापमानात बदलामुळे विक्रम लँडर आणि प्रज्ञान रोव्हरमधील उपकरणांमध्ये बिघाड झाला असावा.
इस्रो विक्रम लँडर आणि प्रज्ञान रोव्हरशी पुन्हा संपर्क साधण्यासाठी प्रयत्न करत आहे.
यासाठी, इस्रो विविध पर्याय तपासत आहे.
यामध्ये, विक्रम लँडर आणि प्रज्ञान रोव्हरचे स्थान शोधणे, त्यांचे ऑपरेशनल तापमान कमी करणे आणि त्यांच्यातील बिघाड दूर करणे यांचा समावेश आहे.
इस्रोचा विश्वास आहे की, विक्रम लँडर आणि प्रज्ञान रोव्हर अजूनही काम करत आहेत.
तथापि, त्यांना या उपकरणांशी संपर्क साधण्यासाठी काही दिवस लागू शकतात.
विक्रम लँडर आणि प्रज्ञान रोव्हरचे महत्त्व (Significance of Vikram Lander and Pragyan Rover )-
विक्रम लँडर हे चंद्रावर उतरणे आणि रोव्हरला तैनात करणे यासाठी आवश्यक होते.
रोव्हरने चंद्राच्या पृष्ठभागावर फिरून विविध प्रकारची माहिती गोळा केली होती.
या माहितीचा उपयोग चंद्राच्या इतिहास आणि भूविज्ञानाच्या अभ्यासासाठी होईल.
विक्रम लँडर आणि प्रज्ञान रोव्हरशी संपर्क तुटल्यामुळे ही माहिती पूर्णपणे मिळू शकणार नाही.
मात्र, इस्रोने या मोहिमेतील इतर लक्ष्य साध्य करण्यासाठी प्रयत्न सुरू ठेवले आहेत.
यामुळे चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाबद्दल महत्त्वाची माहिती मिळण्यास मदत होईल.
चंद्रयान-3 च्या यशाचा मोठा फायदा (A big benefit of the success of Chandrayaan-3)
चंद्रयान-3 च्या अवतरणाने भारताने अंतराळ संशोधनात एक महत्त्वपूर्ण यश मिळवले आहे.
चंद्रावरील अवतरण हे एक आव्हानात्मक कार्य आहे आणि भारताने हे यशस्वीपणे पार पाडले आहे.
यामुळे, भारत चंद्रावरील संशोधनात आघाडीवर येण्याच्या दिशेने एक पाऊल पुढे टाकले आहे.
चंद्रावरील अवतरणाच्या व्यतिरिक्त, चंद्रयान-3 ने चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावरून अनेक महत्त्वाची माहिती गोळा केली आहे.
या माहितीचा वापर भविष्यातील चंद्र मोहिमांसाठी केला जाऊ शकतो.
चंद्रयान-3 च्या यशामुळे, भारताचे अंतराळ संशोधनातील नेतृत्व वाढण्याची अपेक्षा आहे.
प्रज्ञान रोव्हर अजूनही सक्रिय आहे आणि माहिती गोळा करत आहे.
चंद्रयान-3 प्रोपल्शन युनिट (Chandrayaan-3 Propulsion Unit )-
इस्रोची चंद्रयान-3 प्रोपल्शन युनिट पृथ्वीच्या कक्षेत परत आणण्याची किमया!
चंद्रावरून परत येण्याची तंत्रज्ञान कौशल्य दाखवणारा चकित करणारा प्रयोग!
भारतीय अंतराळ संशोधन संस्थेने (इस्रो) चंद्रयान-3 मोहिमेच्या एक आश्चर्यकारक टप्प्यात, मोहिमेसाठी वापरलेल्या प्रोपल्शन युनिटला यशस्वीरित्या पृथ्वीच्या कक्षेत परत आणले आहे!
हे ऐतिहासिक साहस नासाच्या विक्रमांना टक्कर देणारं आहे आणि त्यामुळे इस्रोची तंत्रज्ञान कौशल्य जगाला दाखवून देणारं आहे.
प्रोपल्शन युनिट म्हणजे काय (What is a Propulsion Unit)?
चंद्रयान-3 मोहिमेसाठी वापरलेल्या प्रोपल्शन युनिटला (पीएम) यानाला वेग आणि दिशा देण्यासाठी वापरले जाते.
ही युनिट इंजिन आणि इंधन टाक्यांची बनलेली असून ती यानाला पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षणाच्या ताकदीपासून मुक्त करून चंद्रावर नेते आणि तिथे उतरण्यासाठी आवश्यक वेग प्रदान करतात.
चंद्रावरून परत येणे हे मोठं आव्हान-
चंद्रावरून परत येणे हे पृथ्वीवरून उड्डाण करण्यापेक्षा खूपच अवघड आहे.
कारण, चंद्राचे गुरुत्वाकर्षण पृथ्वीपेक्षा खूपच कमी असते, त्यामुळे वेग मिळवणे आणि पृथ्वीच्या कक्षेत परत येण्यासाठी अतिशय शक्तिशाली इंजिन आणि अचूक नियंत्रण आवश्यक असते.
इस्रोची किमया
इस्रोने या आव्हानाला फाटा देत प्रोपल्शन युनिटला चंद्राच्या कक्षेतून पृथ्वीच्या कक्षेत यशस्वीरित्या नेले.
दोन टप्प्यांमध्ये हे साध्य केले गेले –
- पहिला टप्पा – युनिटला चंद्राच्या कक्षेत उच्च कक्षा कडे नेले गेले.
- दुसरा टप्पा – “ट्रान्झ-अर्थ इन्जेक्शन” (TEI) नावाच्या तंत्रज्ञानाचा वापर करून युनिटला पृथ्वीच्या कक्षेत वेग देण्यात आला.
प्रोपल्शन मॉड्यूलला मोहिमेची प्रक्रिया (Procedure for propulsion to propulsion module) –
- ऑक्टोबर 2023 मध्ये प्रोपल्शन मॉड्यूलला पृथ्वीकडे परत आणण्याची प्रक्रिया सुरू झाली.
- या प्रक्रियेत मध्ये, मॉड्यूलला चंद्राच्या कक्षेतील उच्च बिंदु वाढवून पृथ्वीकडे येण्यासाठी वेग देण्यात आला.
- 10 नोव्हेंबर 2023 रोजी मॉड्यूल चंद्राच्या गुरुत्वाकर्षण क्षेत्रातून बाहेर पडली आणि पृथ्वीकडे प्रवास सुरू केला.
- 22 नोव्हेंबर 2023 रोजी मॉड्यूल यशस्वीरित्या पृथ्वीच्या कक्षेत दाखल झाली.
प्रोपल्शन मॉड्यूल मोहिमेचे फायदे (Advantages of Propulsion Module Mission)-
या युनिटला पृथ्वीच्या कक्षेत परत आणण्यामागे अनेक फायदे आहेत –
भविष्यातील मोहिमांसाठी तंत्रज्ञान चाचणी – चंद्रावरून परत येण्याची तंत्रज्ञान कौशल्य सिद्ध करणे, भविष्यातील मोहिमांसाठी अत्यंत महत्त्वाचं आहे.
पृथ्वी निरीक्षणाचे साधन म्हणून वापर – युनिटमध्ये पृथ्वीच्या वातावरणाचा अभ्यास करणारे उपकरण आहेत, जे भविष्यात पृथ्वीच्या हवामान बदलावरीवर संशोधन करण्यासाठी वापरले जाऊ शकतात.
अंतराळ तंत्रज्ञानात आघाडीवर – हे यशस्वी साहस इस्रोची तंत्रज्ञान कौशल्य जगाला दाखवते आणि भारताला अंतराळ स्पर्धेत आघाडीवर नेण्यासाठी मदत करते.
चंद्रयान-3 मोहिमेचे भवितव्य (Fate of Chandrayaan-3 Mission )-
मोहिमेचे विक्रम लँडर आणि प्रज्ञान रोव्हरशी संपर्क तुटला असला तरी, प्रोपल्शन युनिटचे यशस्वी परत येणे हे मोहिमेचे मोठे यश आहे.
इस्रो या संपर्काची पुनर्स्थापना करण्यासाठी प्रयत्न करत आहे आणि आशा आहे की भविष्यात रोव्हरशी संपर्क साधला.
कृपा करून लक्षात ठेवा – ही माहिती सध्या उपलब्ध असलेल्या माहितीवर आधारित आहे.
नवीन माहिती या page वर वेळोवेळी update करत राहिल्या जाईल .
तरीही चंद्रयान-3 बद्दल अधिक माहिती हवी असल्यास कृपया इस्रोच्या अधिकृत वेबसाइट https://www.isro.gov.in/Chandrayaan3.html ला भेट द्या.